Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
pszenica twarda |
Nazwa systematyczna | |
Triticum durum Desf. Fl. Atlant. 1: 114 1798[3] |
Pszenica twarda, p. makaronowa, p. durum (Triticum durum Desf.) – gatunek pszenicy z rodziny wiechlinowatych. Powstała w wyniku mutacji genowej pszenicy płaskurki (Triticum dicoccum). Jest tetraploidem, ma 28 chromosomów[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Roślina jednoroczna, trawa o wysokości 1–1,8 m i grubych, ościstych kłosach[5]. Występuje zarówno w postaci jarej, jak i ozimej. Osadka kłosa jest łamliwa, jej pięterka omszone, kłosy i ości często bywają czarne. Kłos ma niemal taką samą szerokość, jak grubość, ziarniaki są wyraźnie wypukłe z garbem. Ma nagie ziarna, bez plew. Ziarniaki tej pszenicy w porównaniu do pszenicy zwyczajnej są bardzo twarde, szkliste, ich wnętrze jest bursztynowo-żółte (u zwyczajnej białe). Wytwarza w bielmie barwnik luteinę co w najprostszy sposób odróżnia ją od pszenicy zwyczajnej[6].
Porównanie z pszenicą zwyczajną
[edytuj | edytuj kod]Główne różnice między pszenicą twardą a zwyczajną, zwaną miękką[7]:
- W odmianach twardych łodyga jest wypełniona luźnym miąższem, w miękkich jest pusta.
- Ziarno pszenicy twardej jest mniejsze.
- Pszenica twarda mniej reaguje spadkiem plonu i jakości ziarna przy niedoborach wody.
- Mąka z pszenicy twardej (durum) zawiera więcej glutenu, ziarna skrobi są twarde i drobne. Przez to pszenica twarda bardziej nadaje się do makaronów, a miękka nadaje się do robienia puszystego ciasta.
- Pszenica twarda daje mniejszy plon o 0,2–0,5 t/ha, ale jest mniej podatna na choroby i szkodniki i prawie się nie kruszy.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Z jej ziarniaków wyrabia się mąkę i kaszę[5]. Ziarniaki pszenicy twardej zawierają więcej glutenu, dzięki czemu mąka z niej lepiej nadaje się do produkcji makaronu, z tego też względu nazywana jest pszenicą makaronową. Makaron z mąki pszenicy twardej ma naturalny, bursztynowy kolor, podczas gdy makaron z pszenicy zwyczajnej pochłania podczas gotowania więcej wody, jest miękki, lepki i ma jasnoszary kolor[8].
Zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej makaron (spaghetti i rurki) produkowany jest prawie wyłącznie z pszenicy twardej. W północnej Afryce głównym produktem handlowym wykonanym z pszenicy twardej jest kuskus[9].
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]Jest drugim, po pszenicy zwyczajnej, najczęściej uprawianym gatunkiem pszenicy, stanowi tylko 5% do 8% światowej produkcji pszenicy[10]. Pszenicę twardą uprawia się w rejonach świata o suchym klimacie, gorącym dniu i chłodnej nocy. Tradycyjne rejony jej uprawy to Afryka Północna, Europa Południowa, Turcja, Syria, Dakota Północna w Stanach Zjednoczonych i południowy Saskatchewan w Kanadzie. W 2022 r. największym światowym producentem była Kanada (6,1 mln ton), będąc także największym światowym eksporterem[11]. W Unii Europejskiej jest produkowana w 14 państwach. W 2020 r. łącznie wyprodukowano około 7,5 mln ton. Głównymi producentami w UE są Włochy (3,8 mln ton), wytwarzając ponad połowę produkcji w UE, kolejni to Francja (1,3 mln ton), Hiszpania (830 tys. ton) i Grecja (750 tys. ton). Wśród 4 głównych producentów plony, średnio za lata 2019–2021, w krajach UE: (Włochy – 3,2 t/ha, Hiszpania – 2,9 t/ha, Grecja – 2,3 t/ha, Francja 5,7 t/ha)[12].
W Polsce przed II wojną światową, głównie na kresach wschodnich, uprawiano odmiany jare pszenicy twardej: Puławska Twarda, Hela[13]. W Polsce około 2000 roku prowadzono badania porównawcze genotypów pszenicy twardej w polskich warunkach klimatycznych. Większość badanych genotypów miała średnią wysokość od 70 do 80 cm, charakteryzują się średnią odpornością na wyleganie, słabą zimotrwałością oraz zawartością białka mniejszą niż u odmian uprawianych na południu Europy[14]. W 2019 r. w Polsce zarejestrowano 4 odmiany pszenicy twardej ozimej i jedną odmianę jarą, wszystkie opracowane przez Hodowla Roślin Smolice sp. z o.o. Grupa IHAR[15].
Udział w kulturze
[edytuj | edytuj kod]W Biblii pszenica wymieniona jest ponad 70 razy. Pszenica twarda i zwyczajna opisane są hebrajskim słowem ḥíţţa(h), oraz innymi, ogólnymi, oznaczającymi: zboże, zboże stojące na polu, garść ściętego zboża, pojedyncze źdźbło, zboże wymłócone, ale nie oczyszczone, zboże wymłócone i oczyszczone, zboże prażone, pasza, obrok. W czasach biblijnych w Królestwie Izraela pszenica twarda była uprawiana, ale w mniejszym stopniu[16].
Oczekiwanie na dojrzewanie pszenicy było w Królestwie Izraela połączone z wieloma świętami rolniczymi. Podczas święta Szawuot (Święto Żniw) świątyni ofiarowywano plon pszenicy[16].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2012-06-02] (ang.).
- ↑ Triticum durum, [w:] The Plant List [online] [dostęp 2015-01-17] (ang.).
- ↑ Wild emmer wheat, Triticum dicoccoides, occupies a pivotal position in wheat domestication process. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ Pszenica twarda Durum – Triticum durum Desf.- durum wheat. [dostęp 2015-01-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-01)].
- ↑ Durum wheat (Durum): what it is, how it differs from soft varieties, how it is grown and in what areas it is used [online], farm-en.desigusxpro.com [dostęp 2022-08-06] .
- ↑ IHAR. A może pszenica twarda. [dostęp 2015-01-30].
- ↑ Pszenica twarda ozima (DURUM), hodowla pszenicy twardej ozimej – Hodowla Roślin Smolice Sp. z o.o. Grupa IHAR. [dostęp 2013-03-29]. (pol.).
- ↑ Global durum wheat use trending upward | World-grain.com | October 11, 2017 18:22 | World Grain [online], www.world-grain.com [dostęp 2022-08-05] (ang.).
- ↑ Canadian durum estimates put 2022 production at 6.1 million metric tonnes | Discoverhumboldt.com | October 25, 2022 | World Grain [online], www.discoverhumboldt.com [dostęp 2023-04-08] (ang.).
- ↑ Czołowi producenci pszenicy durum [online], www.rolnikszukaceny.pl [dostęp 2022-08-05] .
- ↑ Pszenica makaronowa – co warto o niej wiedzieć? – Kalendarzrolnikow.pl – lepsza strona polskiego rolnictwa. [online], Kalendarzrolnikow.pl – Jesteśmy agroportalem dla całej rodziny. [dostęp 2022-08-05] (pol.).
- ↑ D. Zalewski , J. Bojarczuk , Ocena zmienności cech ilościowych ozimej pszenicy twardej, „Zeszyty problemowe postępów nauk rolniczych” (zeszyt 497), 2004, s. 637–644 .
- ↑ Wykaz odmian chronionych w Polsce krajowym wyłącznym prawem hodowcy, Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych, ISSN 2353-4451 .
- ↑ a b Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin o pszenicy twardej – wersja zachowana w archive.org
- BioLib: 42540
- EoL: 1115241
- EUNIS: 193676
- Flora of North America: 242353092
- FloraWeb: 26494
- GBIF: 2706389
- identyfikator iNaturalist: 170035
- IPNI: 425669-1
- ITIS: 42240
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-448630
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:425669-1
- Tela Botanica: 69715
- identyfikator Tropicos: 25510036
- USDA PLANTS: TRDU3