R-36

Państwo	ZSRR
Producent	konstrukcja: KB Jużnoje produkcja: Jużmasz
Inne nazwy	R-36M: 15A14, RS-20A, SS-18 Mod 1 / Mod 2 / Mod 3 Satan R-36MUTTH: 15A18, RS-20B, SS-18 Mod 4, Satan R-36M2: 15A18M, RS-20W, SS-18 Mod 5 / Mod 6, Wojewoda
Typ	ICBM
Przeznaczenie	pocisk strategiczny
Wyrzutnia	silosy (zimny start)
Status	w służbie bojowej
Lata służby	R-36M: 1974 – 1983 R-36MUTTH: 18 września 1979 R-36M2: 30 lipca 1988
Długość	R-36M: 36,6 m R-36MUTTH: 36,3 m R-36M2: 34,3 m
Średnica	3 m
Masa startowa	R-36M: 209,6 t R-36MUTTH: 211,1 t R-36M2: 211,1 t
Napęd	dwustopniowy na paliwo ciekłe + postbuster
Zasięg	R-36M: 10 200-16 000 km R-36MUTTH: 11 500 km R-36M2: 11 000-16 000 km
Naprowadzanie	bezwładnościowe
Celność	CEP: R-36M: 1000 m R-36MUTTH: 920 m R-36M2: 500 m
Głowica	R-36M: Mod 1 i Mod 3 pojedyncza RV, Mod 2 8 x 900 kt, 8 x 550-750 kt R-36MUTTH: 10 x 550-750 kt R-36M2: pojedyncza RV lub 10 x 550-750 kt

R-36M (NATO: SS-18 Satan) – radziecki międzykontynentalny pocisk balistyczny (ICBM) przeznaczony do przenoszenia bojowych głowic jądrowych na dystansach międzykontynentalnych. Stacjonujący w stałych silosach podziemnych R-36M był jedynym pociskiem ciężkim dopuszczonym do użycia przez drugi traktat o redukcji broni strategicznej (Strategic Arms Limitation Treaty – SALT II). Według źródeł rosyjskich, istniało sześć wersji tego pocisku różniących się liczbą i mocą przenoszonych głowic.

Opracowane w biurze konstrukcyjnym Jużnoje w ukraińskim Dniepropietrowsku pociski R-36M, przeznaczone były w pierwszym rzędzie do ataku na amerykańskie silosy ICBM. Od 1974 roku zastępowały w służbie pociski R-36 (NATO: SS-9 Scarp), a w najnowszej wprowadzonej do użytku w roku 1988 odmianie R-36M2, pozostają w służbie do dziś.

Dekret Rady Ministrów ZSRR autoryzujący rozwój nowego pocisku R-36M (15A14) mającego zastąpić ciężkie pociski międzykontynentalne R-36 wydany został 2 września 1969 roku^[1]. Projekt wstępny ukończony został w grudniu 1969 roku. Projekt ten przewidywał kilka wersji nowego pocisku: z pojedynczą głowicą, kilkoma, a także z głowicami manewrującymi MaRV^[1].

Projekt R-36M, znany na Zachodzie jako SS-18 Satan, przewidywał dwa stopnie napędowe pocisku przenoszącego głowice niezależnie kierowane (MIRV) albo pojedyncza głowicę (RV). W ogólnej koncepcji projekt ten był podobny do konstrukcji R-36. Dzięki zastosowaniu nowocześniejszych technologii oraz cieńszych ścian^{[potrzebny przypis]}, zredukowano jednakże masę kadłuba pocisku. W pierwszym stopniu napędowym zastosowano cztery pracujące w obiegu zamkniętym silniki, z jedną komorą spalania w każdym. Drugi stopień napędowy tworzył silnik zasadniczy z jedną komorą spalania oraz jeden silnik sterujący z czterema komorami. Silnik główny umieszczony był w pustej przestrzeni wewnątrz toroidalnego zbiornika paliwa. Pocisk wyposażony był w autonomiczny inercyjny system naprowadzania zawierający komputer pokładowy, zaś sterowanie w trakcie korzystania z napędu pierwszego stopnia odbywało się przez odchylenie silników, możliwe dzięki ich przegubowemu zawieszeniu^[1]. Po raz pierwszy w pocisku rakietowym, do wytworzenia ciśnienia w zbiornikach paliwa zastosowano system zwany „kontrolowanym ogniem” polegający na wtryskiwaniu paliwa do zbiornika utleniacza oraz utleniacza do zbiornika paliwa^[1]. Pierwszy człon napędowy po separacji był wyhamowywany przez odpowietrzenie zbiorników materiałów pędnych, co eliminowało konieczność zastosowania odrębnych silników hamujących oraz uprościło konstrukcję wyposażenia ciśnieniowego zbiornika^[1].

Usprawniona konstrukcja i efektywniejsze silniki zwiększyły masę możliwego do przeniesienia ładunku z 5,8 tony do 8,8 tony, a masa startowa pocisku o takiej samej średnicy jak R-36 sięgnęła 209,6 tony^[1]. Ładunek R-36M obejmował post-buster zawierający osiem głowic MIRV, a także sekcję instrumentów kontroli i naprowadzania. Stożkowe głowice usytuowane były parami wzdłuż zewnętrznej powierzchni sekcji kontroli i naprowadzania.

Pociski były przechowywane i transportowane w wykonanych z włókna szklanego kontenerach startowych, które umieszczane były w zmodyfikowanym silosie startowym pocisków R-36. Silosy posiadały utwardzoną strukturę z okrągłym szybem o głębokości 39 metrów i średnicy 5,9 metra^[1]. Start odbywał się metodą zimnego startu, w której pocisk wypychany był z kontenera za pomocą gazów wytworzonych przez eksplozję umieszczonego na jego dnie ładunku miotającego, po czym – już ponad silosem – następował zapłon silników pierwszego stopnia^[1].

Testy systemu zaplanowane były pierwotnie na rok 1971, zostały jednakże przełożone na późniejszy termin. W roku 1971 rozpoczęły się jednak testy systemu zimnego startu, próby z samym pociskiem w locie rozpoczęły się natomiast 21 lutego 1973 roku. W październiku 1975 roku zakończono testy trzech wersji pocisku, który 30 grudnia 1975 roku przyjęty został oficjalnie do służby. Pocisk wyposażony był w sekcję głowic MIRV 15F143 (z 8 głowicami) albo sekcję opracowaną specjalnie dla R-36M z pojedynczą głowicą 15B86 (przyjęty do służby 20 listopada 1978 r.). Pomiędzy lipcem 1978 a sierpniem 1980 roku, przeprowadzono testy w locie z dwiema modyfikacjami w postaci wyposażonej w system naprowadzania terminalnego głowicy 15F678, system z tą głowicą nigdy jednak nie został rozmieszczony^[1]. We wrześniu 1973 roku służby wywiadowcze Stanów Zjednoczonych zaobserwowały test pocisku, w którym post-boost vehicle pocisku wystrzelił MIRV. Skutkiem tej obserwacji, R-36M traktowany był w trakcie negocjacji rozbrojeniowych jako zdolny do przenoszenia 10 MIRV, mimo iż ZSRR planował używanie go do przenoszenia jedynie 8 głowic bojowych^[2].

Produkcja R-36M została autoryzowana w październiku 1974 roku. Zakład Jużnoje produkował kadłub, głowice oraz silniki pierwszego stopnia. Seryjna produkcja głowic 15F143 i 15F147 została natomiast podjęta przez Zakład Przemysłu Chemicznego w Permie^[2].

Pierwszy pułk wyposażony w R-36M rozpoczął dyżur bojowy 25 grudnia 1974 roku. Wkrótce pociski te zastąpiły 288 pocisków R-36 w istniejących silosach, dodatkowo rozmieszczono 20 pocisków w nowych wyrzutniach^[2]. Z powodu problemów technicznych z silnikiem pierwszego stopnia^[2], w latach 1980–1983 wszystkie pociski R-36M zostały zastąpione przez systemu R-36MUTTH^[1].

Pociski pierwszego wariantu — Mod 1 według nomenklatury zachodniej — wyposażone były w pojedynczą głowicę 15B86 o mocy 18 do 26 megaton^[3]. Po zakończeniu testów tej odmiany w październiku 1975 roku, rozmieszczono 56 pocisków tej wersji. Do 1984 roku, wszystkie pociski tego modelu zostały zastąpione przez pociski Mod 3 i 4^[3].

Najliczniej uzbrojony wariant pocisku 15A14, zdolny był do przeniesienia do 8 głowic MIRV 15F143 na odległość do 5 500 mil morskich^[1]. W latach 1975–1978 rozmieszczono ogółem 132 pociski tego typu. Post-boost vehicle tego wariantu nękany był jednak licznymi problemami technicznymi, toteż wszystkie pociski tego typu do roku 1984 zostały zastąpione przez pociski Mod 4^[3].

Ten wariant był w rzeczywistości ulepszoną wersją pocisku wariantu drugiego, ze zmodernizowanym czepcem balistycznym. Wprawdzie istnienie tego wariantu zostało potwierdzone przez źródła rosyjskie, brak jest jednak informacji o nim w odtajnionych źródłach zachodnich^[3].

Zarządzenie autoryzujące program rozwoju następcy systemu R-36M – o Ulepszeniu Charakterystyk Sprawności Pocisków R-36M (15A14) i MR UR-100 (15A15) – wydane zostało 16 sierpnia 1976 roku, zaledwie kilka miesięcy po przyjęciu pocisków R-36M do służby^[1]. Opracowanie wstępnego projektu nowego systemu z ulepszoną sprawnością taktyczną, oznaczonego R-36MUTTH i numerem kodowym 15A18 (NATO: Mod 4), ukończono w Biurze Konstrukcyjnym Jużnoje w grudniu 1976 roku^[1]. Nowy pocisk dysponować miał lepszą celnością, co pozwoliło na zmniejszenie mocy ładunków jądrowych głowic. Osiągnięto to bez zmniejszenia efektywności pocisku, co oznaczało także zwiększenie liczby głowic z ośmiu do dziesięciu oraz zwiększenie zasięgu wersji z pojedynczą głowicą do 16 000 km^[1].

Testy R-36MUTTH w locie rozpoczęły się 31 października 1977 roku. Testy wersji wyposażonej w głowicę 15F183 ukończone zostały w listopadzie 1979, po czym 17 grudnia 1980 roku pocisk został przyjęty do służby. Proces rozmieszczenia pocisku (oznaczonego w systematyce amerykańskiego Departamentu Obrony SS-18 Mod 4) rozpoczęty został jednak już w 1979 roku. Pierwsze trzy pułki wyposażone w R-36MUTTH rozpoczęły dyżur bojowy 18 września tego roku. Do 1980 roku rozmieszczono już 120 nowych pocisków, które zastąpiły ostatnie systemy R-36. W latach 1982 – 1983, R-36MUTTH zastąpiły także wszystkie pociski R-36M. Całkowita liczba rozmieszczonych R-36MUTTH osiągnęła wkrótce ustalony traktatem START I limit 308 pocisków^[1]. Według zachodnich szacunków, R-36MUTTH zdolny był do przenoszenia nawet 14 głowic MIRV, co może być efektem obserwacji środków penetration aids wymierzonych w amerykański program antybalistyczny lub też mogło być elementem działań zmierzających do utrudnienia Stanom Zjednoczonym określenia charakterystyki radzieckiego systemu ofensywnego^[3]. Po 1988 roku niektóre pociski tego systemu zostały zastąpione pociskami R-36M2 – systemem Wojewoda^[1].

Specyfikacja wersji pocisku oznaczonego R-36M2 z kodem 15A18M, została ukończona w czerwcu 1979 roku. Projekt nowego pocisku został natomiast ukończony w czerwcu 1982 roku. R-36M2 wprowadzał kilka nowych usprawnień. Jednym z nich było rozwiązane stosowane wcześniej jedynie w radzieckich morskich systemach SLBM, polegające na zanurzeniu silnika drugiego stopnia w zbiorniku materiału pędnego^[1]. Zmodyfikowano również kontener startowy. W przeciwieństwie do R-36M, R-36M2 przenosi 10 głowic umieszczonych w dwóch warstwach umieszczonych na sekcji instrumentów PVB^[1].

Testy w locie pocisku R-36M2, wyposażonego w głowice MIRV 15F173, rozpoczęły się w marcu 1986 roku, zakończono je natomiast w marcu 1988 roku^[1]. Pierwszy pułk wyposażony w system rakietowy R-36M2 (Mod 5) z 10 głowicami o mocy 550-750 kt osiągnął gotowość bojową 30 lipca 1988 roku. Wersja R-36M2 wyposażona w jedną głowicę (Mod 6) o mocy 20 Mt^[3], weszła do służby 23 sierpnia 1990 roku^[1].

Związek Radziecki rozmieścił łącznie 82 pociski R-36M2: 30 w bazie Dombarowski, 28 w Użur oraz 24 w Dzierżawińsku (w Kazachstanie)^[4]. Pociski z Dzierżawińska zostały po rozpadzie ZSRR przewiezione do Rosji, jednak prawdopodobnie nie zostały rozmieszczone^[4]. W styczniu 2009 roku, Strategiczne Wojska Rakietowe Rosji utrzymywały w gotowości bojowej prawdopodobnie jedynie 30 pocisków R-36M2 w Dombarowski oraz 28 w Użur^[4]. R-36M2 Wojewoda pozostaną prawdopodobnie w służbie do roku 2019, choć wstępne raporty wskazywały na rok 2016, jako moment wycofania ich ze służby^[4].

• Paweł Podwig, Oleg Bukharin, Timur Kadyshew, Eugeni Miasnikow, Igor Sutyagin i inni: Russian Strategic Nuclear Forces. The MIT Press i Moskow Institute of Physics and Technology, 2004. ISBN 0-262-16202-4. Brak numerów stron w książce