R.U.R.

Scena z pierwszego aktu R.U.R. przedstawiająca trzy roboty
Autor	Karel Čapek
Tematyka	science-fiction, dystopia
Typ utworu	dramat
Data powstania	1920
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Czechosłowacja
Język	czeski
Data wydania	1920
Multimedia w Wikimedia Commons

R.U.R. – dramat fantastycznonaukowy czeskiego pisarza Karela Čapka wydany po raz pierwszy w 1920 roku^[1]. Tytuł stanowi skrót od słów Rossumovi Univerzální Roboti (czes. Uniwersalne Roboty Rossuma)^[2]. Dzięki tej sztuce popularyzacji uległo wymyślone przez brata Čapka słowo robot. Do roku 1923 została przetłumaczona na 30 języków i przyniosła autorowi międzynarodową sławę, stając się najbardziej znanym dramatem w jego dorobku^[1].

Okolice roku 2000. Helena, córka prezydenta jednego z czołowych mocarstw na arenie międzynarodowej, odwiedza fabrykę korporacji Uniwersalne Roboty Rossuma. Fabryka produkuje sztucznych ludzi zwanych Robotami (czes. roboti), składających się jednak – w odróżnieniu od robotów we współczesnym pojmowaniu – z wyhodowanej laboratoryjnie żywej tkanki, a nie metalu i układów scalonych. Roboty pod względem wyglądu zewnętrznego są nieodróżnialne od ludzi i dysponują inteligencją dorównującą ludzkiej. Stały się tanie i powszechnie dostępne na całym świecie, pozwalając zmniejszyć koszty produkcji średnio o 80%. Nie są jednak w stanie odczuwać potrzeb ani emocji, gdyż Rossum, założyciel R.U.R., uznał te funkcje za niepotrzebne u istot mających stanowić wyłącznie tanią siłę roboczą.

Helena spotyka się z przedstawicielami zarządu R.U.R. i przedstawia jako ambasador Ligi Ludzkości, organizacji wysuwającej postulat „uwolnienia” Robotów. Proponuje, by Robotom płacono, co zarząd uznaje za absurdalne, wyjaśniając, że Robotom nie przeszkadza ich położenie i że pieniądze na nic by się im nie zdały, bo nie mają żadnych materialnych potrzeb. W toku rozmowy przedstawiciele zarządu rozpływają się nad genialnością wynalazku i roztaczają wizję lepszego świata, w którym dzięki taniej produkcji wszystko jest prawie darmowe, a ludzie mogą zajmować się do woli swoimi zainteresowaniami i aspiracjami. Przyznają wprawdzie, że Robotom faktycznie zdarza się czasem porzucić wykonywaną pracę i zamierać w miejscu, zgrzytając zębami, ale uważają to wyłącznie za usterkę. Ostatecznie Helena zostaje przekonana, że działania Ligi Ludzkości są bezcelowe, lecz wciąż twierdzi, że Roboty powinny posiadać „duszę”. W ostatniej scenie aktu Harry Domin, prezes zarządu, niespodziewanie oświadcza się Helenie^[3].

Dziesięć lat później będący małżeństwem Helena i Domin omawiają minioną dekadę, naznaczoną globalnym spadkiem liczby urodzeń i postępującym uzależnieniem gospodarki od Robotów. Doktor Gall, szef Działu Fizjologii, prezentuje eksperymentalne, bardziej zaawansowane modele Robotów – Radiusa i Helenę. Helena (człowiek) w sekrecie niszczy dokumentację techniczną potrzebną do tworzenia Robotów. Radius przejawia wolną wolę i odmawia służby ludzkości. Akt kończy wieść o wybuchu buntu Robotów^[3].

Roboty przystępują do oblężenia fabryki. Przedstawiciele zarządu uświadamiają sobie, że uniwersalność Robotów stanowi zagrożenie. Helena ujawnia, że zniszczyła dokumentację. Bohaterowie opłakują nadchodzący upadek ludzkości. Roboty prowadzone przez Radiusa szturmują fabrykę i zabijają wszystkich ludzi oprócz Alquista, naczelnego inżyniera R.U.R., którego oszczędzają, ponieważ „pracuje za pomocą własnych rąk niczym Robot”^[3].

Po wielu latach krwawej rewolucji Alquist pozostał ostatnim człowiekiem na Ziemi. Próbował on odtworzyć metodę tworzenia Robotów, ale będąc inżynierem mechaniki z mizerną wiedzą o biologii poczynił śladowe postępy. Rząd Robotów próbował znaleźć innych ocalałych ludzi, by pomogli Alqusitowi, ale bezskutecznie. Roboty, w obawie o wymarcie swojego „gatunku”, żądają by Alquist dokonywał na nich sekcji, by odtworzyć technologię Rossuma. Roboty Primus i Helena rozwijają w sobie ludzkie uczucia i zakochują się w sobie. Każde z nich błaga Alqusita, by ten poddał sekcji ją/jego i oszczędził drugie. Alquist uświadamia sobie, że są oni nowymi Adamem i Ewą i symbolicznie przekazuje im władzę nad światem. Para wychodzi z laboratorium, trzymając się za ręce, a kurtyna opada^[3].

Dramat doczekał się adaptacji telewizyjnej jeszcze przed II wojną światową , czyniąc go prawdopodobnie pierwszym w historii telewizyjnym programem z gatunku science-fiction. 11 lutego 1938 roku brytyjska stacja BBC wyemitowała 35 minutowy teatr telewizji na podstawie sztuki Čapka, wyprzedając osławione słuchowisko radiowe Orsona Wellesa Wojna światów o kilka miesięcy. Producentem przedstawienia był Jan Bussell .^[4]

4 marca 1948 toku ponownie wyemitowano adaptację w reżyserii Bussella w zbliżonej do przedwojennego pierwowzoru obsadzie. Jednym z aktorów który wcielił się w nowszej wersji w rolę robota został Patrick Troughton^[5], znany później z roli w innym serialu fantastycznonaukowym Doctor Who.

Z przedstawienia zachowały się do dnia dzisiejszego jedynie nieliczne zdjęcia z planu. Przez wzgląd na tylko dwie emisje w historii, ograniczone możliwości archiwizacji produkcji telewizyjnych oraz niewielki zasięg sygnału telewizji w tamtym okresie adaptacja uznawana jest za produkcje trwale zaginioną.^[6]

• R.U.R. w serwisie Wolne Lektury