![]() Stare Miasto w Tallinnie | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Prowincja | |||||
Prawa miejskie |
1248 | ||||
Burmistrz | |||||
Powierzchnia |
159,2 km² | ||||
Wysokość |
44 m n.p.m. | ||||
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Nr kierunkowy |
64 | ||||
Kod pocztowy |
10111 | ||||
Tablice rejestracyjne |
A-B | ||||
Położenie na mapie Estonii ![]() | |||||
![]() | |||||
Strona internetowa |
Tallinn (od 1219 do 1918 Rewel, niem. hist. Reval) – stolica i największe miasto Estonii, zlokalizowane na północy kraju, na brzegu Zatoki Tallińskiej. Tallinn zajmuje 7. miejsce na liście najbardziej inteligentnych miast świata[2]. Wraz z fińskim Turku było Europejską Stolicą Kultury w 2011 roku.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Średniowiecze
[edytuj | edytuj kod]
Tallinn był silnym ośrodkiem gospodarczym już w X w. Często osiedlali się w nim kupcy fińscy. W 1154 r. arabski uczony Al-Idrisi wspominał o grodzie Kaluri (dawna nazwa Tallinna, która po raz pierwszy występuje w latopisie ruskim 1223 r. – Koływań[3], prawdopodobnie wśród Finów i Estów nazwa ta brzmiała Kalevanlinna). W 1219 r. król duński Waldemar II Zwycięski, odbywający wyprawę krzyżową przeciw pogańskim Estom, zdobył fiński zamek Lyndanise[4], który kazał zburzyć i zbudować nową twierdzę. W językach fińskim i estońskim nazwa Tallinn tłumaczy się na „miasto duńskie” (taani linn) albo „miasto rolnicze” (talu linn). Inne – oprócz Kolyvana lub Kalevanlinna – historyczne warianty nazwy miasta to Rewal (Reval, Revalia, Rewel, Revel, Reveln) i Lindanisa (Lyndanise, Lindanäs); nazwa Tallinn obowiązuje od 1918.
W 1227 r. Duńczycy – po klęsce pod Bornhöved – utracili miasto na korzyść zakonu kawalerów mieczowych. Trzy lata później miasto – jako Rewel – ponownie uzyskało prawa miejskie. Duńczycy, którzy w 1236 ponownie zawładnęli miastem, potwierdzili lokację na prawie lubeckim w 1248. Rozpoczęli oni w 1265 budowę największych w tej części swoich ziem fortyfikacji, z murami liczącymi 2,5 km długości (jednymi z najdłuższych w średniowiecznej Europie), do 16 m wysokości, z 45 basztami. Po dwudziestu latach, w 1285 Rewel stał się członkiem Hanzy. W 1346 r. Estonia wraz z Rewlem została wykupiona przez zakon krzyżacki, który przebudował trzynastowieczny zamek na wzgórzu Toompea, dobudowując m.in. basztę „Długi Herman”.
Nowożytność i czasy współczesne
[edytuj | edytuj kod]
W 1561, w trakcie zmagań czterech mocarstw w wojnach o Inflanty – Polski, Rosji, Danii i Szwecji – Tallinn wraz z północną częścią dzisiejszej Estonii przypadł tej ostatniej. W kolejnych dekadach Polska rościła prawa do miasta na podstawie paktu wileńskiego z 1561, na mocy którego Inflanty poddały się pod panowanie polsko-litewskie, i domagała się odstąpienia miasta przez Szwecję, oferując kompensację finansową i sojusz przeciwko Rosji, jednakże Szwecja odmówiła[5]. Dopiero w trakcie III wojny północnej, w 1710 r., car Piotr I na czele zwycięskiego pochodu armii rosyjskiej zajął Estonię, co potwierdzono w traktacie pokojowym w Nystad z 1721. Od tej pory nazwa miasta – Rewal – nabrała rosyjskiego brzmienia i przekształciła się w Rewel.
Rewel pozostał w rękach Rosji aż do 1918 r., gdy po ogłoszeniu niepodległości Republiki Estońskiej stolica oficjalnie zyskała nazwę Tallinn. W trakcie II wojny światowej miasto znajdowało się pod okupacją radziecką od 1940, niemiecką od 1941 i ponownie radziecką od 1944, jednakże uniknęło poważnych zniszczeń (te, które miały miejsce, zostały dokonane przez lotnictwo sowieckie podczas odbijania miasta z rąk niemieckich w 1944 r.).
Po rozpadzie Związku Radzieckiego i ponownym odzyskaniu niepodległości przez Estonię Tallinn w znacznym stopniu odzyskał swoje zachodnie oblicze. W 1989 r. w Tallinnie założono Związek Polaków w Estonii. W 2002 r. zorganizowano tutaj 47. Konkurs Piosenki Eurowizji 2002. W 2009 na Placu Wolności (Vabaduse väljak) odsłonięto pomnik upamiętniający zwycięstwo w wojnie o niepodległość Estonii z lat 1918-1920. W 2011 roku miasto to otrzymało tytuł Europejskiej Stolicy Kultury[6].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]


Tradycyjnym wyznaniem Estończyków jest protestantyzm (luteranizm), toteż większość obiektów sakralnych w Tallinnie należy do jego parafii. Z mniejszością rosyjską w mieście związane są natomiast cerkwie prawosławne.
Na wzgórzu Toompea, oprócz XIII- i XIV-wiecznych fortyfikacji znajduje się gotycka katedra Najświętszej Maryi Panny, w której wnętrzu znaleźć można nagrobki i epitafia (m.in. renesansowy z 1585 nagrobek Pontusa de la Gardie, szwedzkiego gubernatora Estonii). Pod wzgórzem na Starym Mieście znajdują się gotyckie kościoły: trzynastowieczny kościół św. Mikołaja (Niguliste) z potężną wieżą i dobudowanymi później kaplicami, trzynasto-czternastowieczny (później kilkakrotnie przebudowywany) św. Michała, zamieniony na prawosławną cerkiew w 1716 z barokowym ikonostasem z 1720, XIV-wieczny Świętego Ducha (Püha Vaimu) z późnogotyckim (1483) drewnianym ołtarzem dłuta Bernta Notkego i wysmukłą wieżą, XIV-XV-wieczne zabudowania klasztoru dominikanów św. Katarzyny ze zrujnowanym od 1531 kościołem. Pod koniec XV w. zbudowano kościół św. Olafa (Oleviste) (z kaplicą NMP z początku XVI w.), którego gotycka wieża, wysoka na 159 m, była wówczas prawdopodobnie jedną z najwyższych budowli w Europie i na świecie. Po pożarach przebudowywana, mierzy obecnie 123 m. Nadto ruiny XV-wiecznego kościoła klasztoru brygidek w Pirita zburzonego w 1577 r., kościół św. św. Piotra i Pawła, obecnie katedra katolicka, oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy z XIX w.
Z budowli niesakralnych – XIV-XV-wieczny gotycki ratusz wraz z wieżą i zdobionymi dekoracyjnymi rzeźbami ławami w sali magistratu z początków XV w., XV-wieczny gotycki Dom Wielkiej Gildii z dwunawową salą ze sklepieniem krzyżowym i (z tego samego okresu) Dom Gildii św. Olafa, pochodzące z tego samego okresu gotyckie domy mieszkalne (np. „Trzy Siostry” – zespół trzech takich domów) oraz renesansowy (1597) dom Bractwa Czarnogłowych.
Znajdują się tu także wczesnoklasycystyczny (z 1718, wg innej klasyfikacji – późnobarokowy) Pałac Kadriorg zaprojektowany przez Włocha Nicolo Michettiego (letnia rezydencja Piotra I Wielkiego, obecnie muzeum sztuki[7], otoczony przez piękne ogrody), pałac gubernatora z XVIII w., klasycystyczny pałac z 1813, liczne budynki użyteczności publicznej (neogotycki bank z 1904, modernistyczny teatr z 1910, dom sztuki z 1934 w stylu funkcjonalistycznym, pałac prezydencki ([8]) z 1938 w stylu nawiązującym do sąsiadującego Pałacu Kadriorg), zabytkowe wille i kamienice czynszowe. Tallinn szczyci się ponadto najdłużej w Europie stale – od średniowiecza – funkcjonującą apteką.
Z końca XIX w. pochodzi sobór św. Aleksandra Newskiego, katedra Estońskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego[9].
W Tallinnie, mimo licznych zniszczeń z okresu II wojny światowej, skrupulatnie odbudowano średniowieczne obwarowania miejskie z basztami i bramami – baszty Megede i Kiek in de Kök (XIV-XV wiek), basztę Paks Margareeta (Gruba Małgorzata, XVI wiek), Wielką Bramę Morską (XVI w.).
Na brzegu zatoki, na wprost odległego o kilometr Pałacu Kadriorg stoi pomnik upamiętniający 177 rosyjskich marynarzy, którzy zatonęli w 1893 wraz ze swoim okrętem wojennym „Rusałka”.
Tallińskie stare miasto zostało w 1997 wpisane na listę światowego kulturowego dziedzictwa ludzkości UNESCO.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Tallinn skupia w sobie około 33% populacji kraju.
Rok | 1925 | 1959 | 2000 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczba ludności[10] | 119 200 | 238 071 | 400 378 | 392 306 | 401 502 | 403 505 | 399 096 | 401 372 | 404 005 | 406 703 | 411 980 |
Rok | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 |
Liczba ludności[10] | 416 144 | 419 830 | 429 899 | 434 426 | 439 517 | 443 623 | 448 764 | 438 874 | 443 926 | 445 678 | 445 002 |
Grupa etniczna | udział w % (2022 r.)[11] |
---|---|
Estończycy | 52,9% |
Rosjanie | 35,0% |
Ukraińcy | 3,8% |
Białorusini | 1,6% |
Finowie | 0,9% |
Łotysze | 0,4% |
Żydzi | 0,3% |
Niemcy | 0,3% |
Tatarzy | 0,3% |
Litwini | 0,3% |
Ormianie | 0,3% |
Polacy | 0,2% |
Azerowie | 0,2% |
Francuzi | 0,2% |
Włosi | 0,2% |
Inni | 3,2% |
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]Tallinn podzielony jest na 8 dzielnic (est. linnaosa, l.mn. linnaosad). Każda z nich dzieli się na dalsze poddzielnice (est. asum). Na czele dzielnicy stoi Starszy Dzielnicy (dosłowne tłumaczenie estońskiego linnaosavanem), który nominowany jest przez burmistrza miasta i zatwierdzany przez Radę Miejską.
Władze miasta
[edytuj | edytuj kod]
Lista burmistrzów Tallinna:
Lata | Imię i nazwisko |
---|---|
01.1990-04.1992 | Hardo Aasmäe (RR) |
04.1992-11.1996 | Jaak Tamm (EK) |
10.1996-11.1996 | Priit Vilba (RE) |
11.1996-05.1997 | Robert Lepikson (EK) |
05.1997-11.1999 | Ivi Eenmaa (EK) |
03.1999-11.1999 | Peeter Lepp (KE) |
11.1999-12.2001 | Jüri Mõis (IL) |
06.2001-12.2001 | Tõnis Palts (RP) |
12.2001-10.2004 | Edgar Savisaar (KE) |
10.2004-11.2005 | Tõnis Palts (RP) |
11.2005-04.2007 | Jüri Ratas (KE) |
04.2007-09.2015 | Edgar Savisaar (KE) |
09.2015-04.2019 | Taavi Aas (KE) |
04.2019- | Mihhail Kõlvart (KE) |
Transport
[edytuj | edytuj kod]

Miasto otacza od południa droga krajowa nr 11 łącząca wszystkie drogi krajowe, odciążac centrum z ruchu tranzytowego.
W granicach miasta, 4 kilometry od centrum znajduje się międzynarodowy Port lotniczy Tallinn, do którego można dotrzeć pociągami Eesti Liinirongid (stacja Ülemiste) lub autobusem (linia 2, Reisisadam – Mõigu), a pod koniec 2017 roku będą docierać na lotnisko tramwaje[12].
Transport wodny zapewnia także port położony w centrum miasta, obsługujący połączenia z Helsinkami, Sztokholmem i Petersburgiem, a także okresowo z Rygą.
Dworzec Bałtycki zapewnia połączenia kolejowe z Petersburgiem i Moskwą (GoRail) oraz Tartu, Valgą, Narwą, Parnawą, Viljandi, Aegviidu, Riisipere i Paldiskami (ELRON).
Komunikację miejską tworzą głównie autobusy. Sieć tramwajowa Tallinna jest słabo rozwinięta. Od 1 stycznia 2013 r. dla mieszkańców Tallinna nie ma opłat za komunikację miejską. W referendum za było 75,5% głosujących, więc władze Tallinna wyszły z inicjatywą. Ma to przyczynić się do ochrony środowiska, ograniczyć koszty (np. wydatki na bilety, kontrole etc.), zwiększyć mobilność biednych rodzin[13].
Sport
[edytuj | edytuj kod]W Tallinnie mają siedzibę najbardziej utytułowane estońskie kluby piłkarskie Flora Tallinn i Levadia Tallinn oraz inne kluby. Mieszczą się tu m.in. stadion piłkarski A. Le Coq Arena oraz wielofunkcyjny Stadion Kadriorg. Tallinn był gospodarzem meczu o Superpuchar Europy UEFA 2018.
W Tallinnie rozegrane zostały Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie Grupy B I Dywizji w 2006 i 2019.
Szkolnictwo wyższe
[edytuj | edytuj kod]
W Tallinnie mają siedzibę Uniwersytet Techniczny w Tallinnie, Uniwersytet Talliński i Estońska Akademia Muzyki i Teatru.
Muzea
[edytuj | edytuj kod]- Eesti Meremuuseum z filiami: Gruba Małgorzata i Lennusadam
- Estońskie Muzeum Sztuki z 5 oddziałami, m.in. Kumu
- Pałac Maarjamäe
- Patarei
Współpraca
[edytuj | edytuj kod]Miejscowości partnerskie Tallinna[14]:
Annapolis, Stany Zjednoczone
Berlin, Niemcy
Dartford, Wielka Brytania
Gandawa, Belgia
Hangzhou, Chiny
Helsinki, Finlandia
Kijów, Ukraina
Kilonia, Niemcy
Kotka, Finlandia
Malmö, Szwecja
Moskwa, Rosja (zawieszony)
Odessa, Ukraina
Pekin, Chińska Republika Ludowa
Petersburg, Rosja (zawieszony)
Ryga, Łotwa
Schwerin, Niemcy
Skopje, Macedonia Północna
Tbilisi, Gruzja
Turku, Finlandia
Wenecja, Włochy
Wiedeń, Austria
Wilno, Litwa
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Widok z Zatoki Tallińskiej na Stare Miasto i port
-
Promy pasażerskie w porcie, w tle Wieża Telewizyjna
-
Stare Miasto
-
Plac Ratuszowy (Raekoja plats)
-
Plac Wolności (Vabaduse väljak)
Polonica
[edytuj | edytuj kod]
- 15 września 1939 r. do Tallinna, jako neutralnego portu, za zgodą władz estońskich, zawinął ORP Orzeł w celu odstawienia do szpitala chorego dowódcy. Wskutek niemieckiej interwencji okręt został internowany w nocy z 17/18 września 1939 r. ORP Orzeł wsławił się brawurową ucieczką z Tallinna i po miesiącu dotarł do Wielkiej Brytanii. Ucieczka Orła stała się pretekstem utworzenia sowieckich baz wojskowych na terenie Estonii, a następnie aneksji Estonii w 1940 r. przez ZSRR.
- W Rewlu urodzili się polski inżynier i budowniczy Gdyni Włodzimierz Szawernowski oraz polska bibliotekarka i historyczka Wanda Tukanowicz.
- Tallinn jest najliczniejszym skupiskiem Polaków w Estonii. Ma tu siedzibę Związek Polaków w Estonii, a w okresie międzywojennym miał tu siedzibę Związek Narodowy Polaków w Estonii.
- W Katedrze Świętych Apostołów Piotra i Pawła odprawiane są katolickie nabożeństwa m.in. w języku polskim[15].
Ludzie związani z Tallinnem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tallinn arvudes: Statistika valdkonnad – üldandmed [online] [dostęp 2023-02-19] .
- ↑ Tech capitals of the world, „The Age”, 13 września 2007 [dostęp 2016-01-04] .
- ↑ Al-Idrisi miał wspomnieć Tallinn w swoim atlasie „Mapie świata”: „Koływań jest miastem Astlandy. Miasto małe, podobne do wielkiej twierdzy, jego mieszkańcy zajmują się rolnictwem, a bydła u nich dużo.” (za Andrzej Lorek, Historyczne centrum Tallinna, „serce” hanzeatyckiego miasta).
- ↑ Według legendy flaga Danii – Dannebrog, biały krzyż na czerwonym tle, jak na tarczy herbowej Tallinna – została zesłana z nieba przez Boga podczas tej bitwy, która miała miejsce 15 czerwca 1219
- ↑ Witold Nowodworski. Stosunki Rzeczypospolitej ze Szwecyą i Danią za Batorego. „Przegląd Historyczny”. 12 (1), s. 19, 24, 1911. (pol.).
- ↑ Tallin i Turku europejskimi stolicami kultury w 2011 r.. [w:] Komisja Europejska [on-line]. europa.eu, 11 stycznia 2011. [dostęp 2014-01-20].
- ↑ Adres: Weizenbergi 37.
- ↑ Adres: Weizenbergi 39.
- ↑ D. Koczetow, E. Szewczenko, Aleksandra Niewskogo stawropigialnyj sobor w Tallinie[w:] Prawosławnaja Encikłopiedija. T. I. Moskwa: Cerkowno–naucznyj centr „Prawosławnaja Encyklopedia”, 2000, s. 551–553. ISBN 5-89572-007-2.
- ↑ a b Tallinn arvudes: Statistika valdkonnad – rahvastik [online], www.tallinn.ee [dostęp 2023-02-19] .
- ↑ Tallinn arvudes [online], www.tallinn.ee [dostęp 2023-02-19] .
- ↑ Tallinn airport to be connected with tram link [online], Sport [dostęp 2016-01-04] .
- ↑ W Tallinnie wszyscy będą jeździć na gapę – Finanse – WP.PL.
- ↑ Tallinna suhted teiste linnadega [online], www.tallinn.ee [dostęp 2021-08-01] (est.).
- ↑ St. Peter and Paul's Roman Catholic Church | Sightseeing | Tallinn [online], www.inyourpocket.com [dostęp 2019-07-19] (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona internetowa miasta
- Szczegółowe informacje oraz artykuły o Tallinnie w serwisie Eesti
- Historia Tallinna, związków miasta z Polską, wirtualna mapa okolic, historia okolicznych miast – Rzeczpospolita wirtualna
- Zdjęcia z Tallinna
- Rewel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 629 .