Ten artykuł dotyczy filmu Sami swoi. Zobacz też: Sami Swoi – marka usług telefonii komórkowej.

Sami swoi

Relief przedstawiający bohaterów filmu na ścianie kina Praha w Warszawie
Gatunek	komedia
Rok produkcji	1967
Data premiery	15 września 1967
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	81 minut
Reżyseria	Sylwester Chęciński
Scenariusz	Andrzej Mularczyk
Główne role	Wacław Kowalski Władysław Hańcza Zdzisław Karczewski Jerzy Janeczek Ilona Kuśmierska Natalia Szymańska
Muzyka	Wojciech Kilar
Zdjęcia	Stefan Matyjaszkiewicz
Scenografia	Jan Grandys
Kostiumy	Alicja Wasilewska
Montaż	Janina Niedźwiecka
Produkcja	Stanisław Adler Stanisław Zylewicz Telewizja Polsat (koloryzacja)
Wytwórnia	Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu
Dystrybucja	Centrala Wynajmu Filmów Best Film
Kontynuacja	Nie ma mocnych (1974)
Nagrody
Sylwester Chęciński: Złota Kamera (1978), Nagroda Ministra Kultury i Sztuki (1969)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Sami swoi – polska komedia filmowa z 1967 roku w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego, nakręcona na podstawie scenariusza Andrzeja Mularczyka. Pierwsza część trylogii zabużańskiej, składającej się też z filmów Nie ma mocnych (1974) i Kochaj albo rzuć (1977). Film doczekał się też prequelu Sami swoi. Początek (2024)^[1] .

Film przedstawia losy dwóch zwaśnionych rodzin Pawlaków i Karguli, które tuż po zakończeniu II wojny światowej zostają zmuszone do opuszczenia Kresów Wschodnich i osiedlenia się na Ziemiach Odzyskanych. Ich konflikt sięga czasów przedwojennych – spór dotyczy miedzy i krowy Kargula, która weszła w szkodę Pawlakom. Przyczyną kłótni jest ziemia zaorana przez Kargula o 3 palce za daleko w stronę gruntu Pawlaków, co doprowadziło do rozlewu krwi. Obawiając się kary za ranę zadaną Kargulowi, Jan Pawlak emigruje do Stanów Zjednoczonych. Po latach wraca do Polski, gdzie jego brat Kazimierz z rodziną żyje w zgodzie ze znienawidzonym sąsiadem. Aby uspokoić Johna, Kazimierz opowiada mu historię pogodzenia się rodzin, zwieńczoną ślubem jego syna, Witii i córki Kargula, Jadźki.

• Kargul (grany przez Władysława Hańczę) – Bolesław Płotnicki
• Jadźka (grana przez Ilonę Kuśmierską) – Elżbieta Kępińska
• Jaśko Pawlak w młodości (grany przez Waldemara Dybę) – Kazimierz Dejunowicz
• babcia Pawlakowa (grana przez Natalię Szymańską) – Irena Malkiewicz

Pierwowzorem Kazimierza Pawlaka był Jan Mularczyk^[2], wywodzący się z Kresów stryj scenarzysty Andrzeja Mularczyka, który przyjechał z Boryczówki na Ziemie Odzyskane – do Tymowy koło Ścinawy^[3]. Pierwowzorem Karguli była z kolei rodzina Dendrysów^[4]. Andrzej Mularczyk losy pierwowzorów filmowych postaci opisał w książce Każdy żyje jak umie.

Pierwszy raz postaci Pawlaka i Kargula pojawiły się w słuchowisku Polskiego Radia I było święto, które miało swoją premierę 1 maja 1965. Reżyserem był Andrzej Łapicki, a w obsadzie znaleźli się m.in. Jerzy Turek (Witia Pawlak) i Wojciech Siemion (Kaziuk Pawlak). Słuchowisko przedstawiało perypetie dwóch skłóconych rodzin, które osiedliły się po wojnie w sąsiadujących ze sobą gospodarstwach na Ziemiach Odzyskanych. Do Kazimierza Pawlaka, z Ameryki, przyjechał brat John, który musiał uciekać za ocean, po zdzieleniu kosą sąsiada Kargula za przesunięcie miedzy. Słuchowisko odniosło sukces, dlatego dwa lata później z radiowej opowieści powstał scenariusz filmu^[5].

Mularczyk, korzystając z konsultacji z wrocławskim językoznawcą Stanisławem Bąkiem, opracował dialogi przypominające nieokreśloną gwarę kresową^[6]. Film miał początkowo nosić – tak jak słuchowisko – tytuł I było święto^[7], jednak ostatecznie przyjęto nazwę Sami swoi, którą antropolog Krzysztof Pełczyński wyjaśniał następująco:

W filmowe główne role kłócących się ze sobą kresowiaków wcielili się Wacław Kowalski i Władysław Hańcza. Większość scen kręcono w Dobrzykowicach pod Wrocławiem, gdzie znajdowały się zagrody^[9]. Sceny w miasteczku kręcono w Lubomierzu, gdzie obecnie znajduje się muzeum Kargula i Pawlaka^[9]. Scenę przyjazdu Jana (Johna) Pawlaka do Rudnik nakręcono na stacji Czernica Wrocławska.

Premiera filmu odbyła się 15 września 1967 wraz z krótkometrażowym dokumentem Stocznia produkcji WFD^[10]. Podczas premierowych pokazów film obejrzało 8 mln widzów^[11].

Film, początkowo w wersji czarno-białej, został skoloryzowany w 2001 roku przez hollywoodzką firmę Dynacs Digital Studios na zlecenie Polsatu i Studia Filmowego „Oko”. Wersja kolorowana nie była dystrybuowana w kinach, a premierę telewizyjną miała 1 kwietnia 2002 w telewizji Polsat^[9]. W 2020 roku czarno-biała wersja filmu została poddana cyfrowej rekonstrukcji i udostępniona na platformie streamingowej 35mm.online^[12].

Postać Kazimierza Pawlaka, swojaka zza Buga, była w recenzjach filmu jednoznacznie utożsamiana z etosem sarmackim ze względu na pasujące do wizerunku szlachcica pieniactwo i awanturnictwo^[13]. Często wysuwano sugestie, iż Sami swoi przypominają pod względem zarysu fabuły Zemstę Aleksandra Fredry^[14]. Widownia odczytała film jako wywrotową komedię, w której Pawlak daje się poznać jako osoba niebojąca się nowej władzy, gotowa w momencie zaprowadzania w Polsce rządów totalitarnych przemalować bez bezpośrednich konsekwencji hasło „3 x TAK” na „3 x NIE”^[15]. Jednocześnie Sami swoi, jak zauważa Monika Talarczyk-Gubała, kryli w sobie ładunek ideologiczny. Filmowi chłopi z Kresów nie tęsknią za ziemią, z której się przeprowadzili, lecz bez problemów odnajdują się na Ziemiach Odzyskanych^[15]. Niemniej jednak „publiczność kibicowała komicznej ekwilibrystyce chłopów, którzy starali się jakoś przeżyć w PRL”^[16].

Za Samych swoich Sylwester Chęciński otrzymał Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia. W 1976 r. film otrzymał Złote Grono na festiwalu Lubuskie Lato Filmowe w Łagowie, a w 1978 r. – Złotą Kamerę przyznaną przez pismo „Film” dla najlepszego filmu o tematyce współczesnej, ex aequo z Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć. W 1999 r. Sami swoi w ankiecie „Polityki” znaleźli się na 2. miejscu wśród najciekawszych filmów polskich XX wieku. W 2007 r. film otrzymał Złotą Kaczkę przyznawaną przez pismo „Film” za najlepszą złotą myśl („Sąd sądem, a sprawiedliwość musi być po naszej stronie”), a w 2008 r. – Specjalną Złotą Kaczkę dla najlepszego polskiego filmu komediowego stulecia^[9]. Cytaty z dzieła Chęcińskiego i Mularczyka, takie jak wspomniany „Sąd sądem...” oraz „Kargul, podejdź no do płota”, na stałe zadomowiły się w mowie potocznej^[17].

W 2025 roku utwór Sami swoi został jednym z pierwszych 70 filmów wprowadzonych do Listy Polskiego Dziedzictwa Filmowego jako „wywierających wpływ na polską kulturę, wyobraźnię i pamięć”^[18].

W stodole Kargula w Dobrzykowicach utworzono izbę pamięci, gdzie można oglądać oryginalne przedmioty, którymi posługiwali się bohaterowie filmu^[19].

• Jan F.J.F. Lewandowski Jan F.J.F., 100 filmów polskich, Chorzów: Videograf II, 2004 .
• GrzegorzG. Pełczyński GrzegorzG., Trylogia Sylwestra Chęcińskiego, „Konteksty Kultury”, 12 (3), 2015, DOI: 10.4467/23531991kk.15.024.4437, ISSN 2353-1991 [dostęp 2018-11-27] .
• MarekM. Perzyński MarekM., Dolnego Śląska miejsca niezwykłe, lecznicze i mało znane, Wrocław: Wrocławski Dom Wydawniczy, 2000, s. 172–173 .
• MonikaM. Talarczyk-Gubała MonikaM., PRL się śmieje!: polska komedia filmowa lat 1945–1989, Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2007 .

• Sami swoi w bazie IMDb (ang.)
• Sami swoi w bazie Filmweb
• Sami swoi w bazie filmpolski.pl
• Zdjęcia z filmu Sami swoi w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”