Stela (στήλη stélē – słup, łac. stela, stele) – ustawiona pionowo ozdobna płyta kamienna z inskrypcją lub płaskorzeźbioną dekoracją, w starożytności wznoszona w różnych celach; także pionowa płyta nagrobna[1][2].
W cywilizacjach starożytnego Bliskiego Wschodu stele pomnikowe z reguły upamiętniały dokonania władców, ich wojny, działalność budowlaną bądź doniosłe wydarzenia religijne[2] (np. Stela sępów, Stela Naram-Sina, Stela Ur-Nammu).
Rozpowszechnione w starożytnym Egipcie i Grecji, gdzie nabrały również charakteru sepulkralnego. W tradycji staroegipskiej płaskorzeźbione stele z wyobrażeniem zmarłego i okolicznościową inskrypcją umieszczano nad ślepymi wrotami mastab i w serdabach grobowców. Oprócz nich wznoszono świątynne stele wotywne, historyczne (np. Stela Merenptaha), graniczne oraz fundacyjne[3].
Stele greckie pojawiły się już w okresie archaicznym[4] wykonane były najczęściej z marmuru lub miękkiego kamienia. Formy i przedstawienia na greckich stelach z czasem stawały się coraz bardziej skomplikowane: najdawniejsze miały kształt prostokątnej płyty zwieńczonej palmetą, a dekoracje wykonane były płaskim konturem. W okresie późniejszym formy stały się bardziej rozbudowane na kształt fasady świątyni greckiej, a przedstawienia stały się bardziej plastyczne (wypukły relief, a nawet pełna polichromowana rzeźba)[4].
Osobną grupę stanowią tzw. stele nagrobne, stawiane w miejscu pochówku jako rodzaj pomnika znanego już w starożytnym Egipcie. W starożytnej Grecji ta odmiana ma swój początek ok. VI wieku p.n.e., a jej postać ustaliła się w ciągu dalszego dwustulecia: podstawą był niski cokół, a główną płytę zamykał od góry fronton albo gzyms z motywem palmety[5]. Główny motyw przedstawień stanowił zmarły: ukazany indywidualnie (Stela Aristiona) lub w grupowej scenie pożegnania z bliskimi (Stela Hegeso), niekiedy uczty[4], a nawet ofiary. Figuralnemu wyobrażeniu towarzyszyły inskrypcje identyfikujące zmarłego.
Stele nagrobne od okresu mykeńskiego zaczęły przyjmować się jako charakterystyczna postać nagrobka, z biegiem czasu rozprzestrzeniona na całym obszarze kultury klasycznej. W Italii występowały one u Etrusków i u Rzymian, którzy umieszczali je w kolumbariach[3].
W kulturze żydowskiej podobna stela nosi nazwę macewy.
Określenie to stosowane jest również do płaskorzeźbionych pomników (płyty i słupy) pozostawionych przez mezoamerykańskich Majów, którzy stawiali je przed świątyniami w regularnych odstępach czasu[3].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik sztuk plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1993, s. 284. ISBN 83-214-0590-8.
- ↑ a b Małgorzata Jendryczko, Eleonora Bergman, Sztuka świata. T. 18, Słownik terminów: L-Ż, Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2013, s. 241–242, ISBN 978-83-213-4727-1, OCLC 857956061 [dostęp 2020-05-13].
- ↑ a b c Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: WAiF / PWN, 1998, s. 540. ISBN 83-01-12466-0.
- ↑ a b c Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Słownik terminologiczny sztuk pięknych, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 388, ISBN 83-01-12365-6, OCLC 51024180 [dostęp 2020-05-13].
- ↑ Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik sztuk plastycznych, dz. cyt., s. 285.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: WAiF / PWN, 1998, s. 540. ISBN 83-01-12466-0.
- Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik sztuk plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1993, s. 284-285, ISBN 83-214-0590-8.
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 150. ISBN 83-85001-89-1.
