Teodor Talowski

Teodor Talowski
Imię i nazwisko	Teodor Marian Talowski
Data i miejsce urodzenia	23 marca 1857 Zassów
Data i miejsce śmierci	1 maja 1910 Lwów
Narodowość	polska
Alma Mater	Szkoła Politechniczna we Lwowie
Dziedzina sztuki	architektura
Epoka	historyzm, modernizm postmodernizm neomodernizm
Ważne dzieła
kościół św. Elżbiety we Lwowie
Multimedia w Wikimedia Commons

Teodor Marian Talowski (ur. 23 marca 1857 w Zassowie, zm. 1 maja 1910 we Lwowie) – polski architekt i malarz. Jest uważany za jednego z najważniejszych polskich architektów przełomu XIX i XX wieku^[1]. Jego twórczość o charakterze eklektycznym wykazuje związki z secesją i historyzmem. Jest autorem licznych kościołów, kaplic, kamienic i budynków użyteczności publicznej.

Urodzony w Zassowie, uczęszczał do gimnazjum w Krakowie^[2]. W 1875 rozpoczął studia architektoniczne na Uniwersytecie Technicznym we Wiedniu pod kierunkiem Carla Königa(inne języki), a w 1877 przeniósł się do Lwowa, gdzie u Juliana Zachariewicza uzyskał dyplom architekta w Szkole Politechnicznej. W 1881 powrócił do Krakowa, gdzie został asystentem na Wydziale Budownictwa w Wyższej Szkole Techniczno-Przemysłowej w Krakowie, a cztery lata później – profesorem. Od 1885 projektował w Krakowie kamienice dla bogatej klienteli szlacheckiej, zlokalizowane głównie na Nowym Świecie i Piasku^[3]. W 1901 objął katedrę rysunku Politechniki Lwowskiej, a później katedrę kompozycji architektury średniowiecznej. W 1906 pracę przerwała długa choroba, prowadząca do śmierci w 1910 roku.

Był właścicielem zaprojektowanych przez siebie kamienic przy ul. Batorego 26 oraz ul. Retoryka 7 i 9 w Krakowie. Zajmował z rodziną mieszkanie na parterze kamienicy przy ul. Retoryka 9, gdzie urządził także ptaszarnię^[4].

Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym Talowskich i Paszkowskich w kwaterze „W”, rząd wschodni^[5].

Teodor Talowski był architektem, którego charakteryzowały indywidualność i niecodzienność. Jego projektów nie da się jednoznacznie zaklasyfikować – tworzył dzieła łączące wątki secesyjne (architektura asymetryczna, ornamentyka fantastyczna), historyczne (formy późnogotyckie, renesansowe i manierystyczne, stosowane swobodnie) i modernistyczne. Powszechnie zaliczany jest do nurtu eklektycznego, a zdaniem Zbigniewa Beierfsdorfa wpisuje się w nurt nazwany przez C.L.V. Meeksa(inne języki) picturesque eclecticism^[6]. Badacze podkreślają także widoczne w jego budynkach „estetykę malowniczości” oraz ekspresjonizm i symbolizm, uzyskane przy pomocy różnych środków. Nie zerwał z formami historycznymi, ale obdarzony wielką fantazją malowniczo zestawiał asymetryczne bryły, urągając wszelkiej harmonii, akcentował różnice faktur i dążył do wydobycia maksimum ekspresji z wyolbrzymionego detalu i ornamentu^[7]. Dzięki talentowi i wielkiej fantazji stworzył własny oryginalny język form z pogranicza obumierającego historyzmu oraz rodzącej się secesji i modernizmu^[8].

Jego budowle charakteryzują swoboda w tworzeniu układów przestrzennych, nieregularne rzuty i skomplikowane układy wnętrz. Fasady są często asymetryczne, zdobione sentencjami, napisami i wyolbrzymionymi detalami. Jego budynki sprawiają wrażenie budowli o długiej i bogatej historii, niby ze starych, dobrych czasów^[9], ale bliżej niesprecyzowanych. Chętnie operował efektami światłocieniowymi poprzez stosowanie wykuszy, ryzalitów, cofanie części budynków itp. oraz wykorzystywał nieregularne cegły połączone z ciosami kamiennymi i tynkiem, tworzące kontrasty fakturowe i kolorystyczne. Dbał o materiały – wszystkie detale były odkuwane z kamienia, podczas gdy normalnie stosowano seryjne odlewy i stosował specjalną nieregularną cegłę (ciemną, z ceramicznymi guzami i zendrówkami), produkowaną we własnej cegielni, według własnej receptury, którą zabrał do grobu^[10]. W efekcie fasady jego budowli (zwłaszcza kamienic) są bardzo charakterystyczne^[11].

Jego działalność architektoniczna przypada na ostatnie 15 lat XIX wieku i pierwsze lata XX wieku^[12]. Otwiera ją projekt kościoła w Dobrzechowie^[10]. Duży dorobek Talowskiego obejmuje projekty różnego typu – kościoły (ponad 70^[13]), kamienice (w Krakowie 16), kaplice, grobowce, pałace, dwory i wille, szpitale i inne, głównie na terenie Galicji. Światowej kariery nie zrobił, był dostrzegany także poza Galicją, m.in. po pokazaniu swoich projektów na wystawie architektury w Turynie^[2]. Za swoje projekty otrzymał medal na wystawie lwowskiej w 1884 roku^[14].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Budynki projektu Teodora Talowskiego.

Jego pierwszym dziełem był kościół w Dobrzechowie, projektowany od 1879 i zbudowany w latach 1888–1893 na zlecenie Władysława Michałowskiego jako drugi po kościele Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Miejscu Piastowym przykład galicyjskiego stylu przejściowego, łączącego motywy romańskie i gotyckie^[15][16][17]. Odpowiadał zarazem wypracowanemu na początku II połowy XIX w. w Austrii i Nadrenii wzorcowi bazylikowej świątyni podmiejskiej i wiejskiej^[18]. W rezultacie tego i kolejnych projektów Talowski podjął studia nad architekturą sakralną, których podsumowaniem były Projekta kościołów Teodora Talowskiego o charakterze wzornika (opublikowane w 1897 w Krakowie)^[19] . Jednak projekty kościołów ustępują pod względem oryginalności kamienicom^[10]. Talowski wziął udział w konkursie na budowę kościoła św. Elżbiety we Lwowie, podczas którego dwie z trzech wersji jego projektów otrzymały pierwszą nagrodę. Jedną wersję zrealizowano w latach 1903–1911 we Lwowie, a drugą w Tarnopolu^[19]  pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Jego projekt lwowskiego kościoła św. Elżbiety manifestował przywiązanie lwowskiego środowiska architektów do stylu przejściowego wobec ofensywy stylu narodowego^[15].

W 1897 stary kościół w Dobrzechowie (XV w.) został wyburzony^[17]; w 1905 Talowski powstrzymał rozbiórkę zabytkowego kościoła pw. św. Mikołaja w Wyżnianach (ok. 1400), zaplanowaną na podstawie ekspertyzy Michała Kowalczuka^[20].

Największy zespół zaprojektowanych przez niego kamienic znajduje się w Krakowie przy ulicy Retoryka (pod numerami 1, 3, 7, 9, 15):

• nr 1 – Pod Śpiewającą Żabą. Do jej nazwy, związanej z rechotem żab, jaki było słychać w okolicy (środkiem ulicy płynęła Rudawa) oraz z przeznaczeniem budynku (szkoła muzyczna)^[21], nawiązuje rzeźba muzykującej żaby, umieszczona na fasadzie^[11].
• nr 7 – Festina lente 1887, kamienica własna Talowskiego. Do kamienicy dobudowano w 1929 roku trzecie piętro, wtedy też zniszczono oryginalny portal^[22] . Fasada jest asymetryczna, zbudowana z różnych materiałów. Znajdują się na niej inskrypcje: Festina lente (Spiesz się powoli) i Ars longa vita brevis (Życie (jest) krótkie, sztuka długotrwała) oraz kartusz z nazwiskiem autora i tarcza herbowa.
• nr 9 – Faber est suae quisque fortunae MDCCCXCI (Pod Osłem), 1891. Na fasadzie znajduje się głowa osła, która nawiązuje do inskrypcji, nawołującej do upartego dążenia do celu (Każdy jest kowalem swojego losu)^[23].
• nr 15 z sentencją Długo myśl – prędko czyń, 1888.

Przy ul. Karmelickiej 35 (róg Batorego) znajduje się dom własny architekta Pod Pająkiem, 1889.

W Krakowie zaprojektował również Szpital Bonifratrów, wiadukt nad ulicą Lubicz (jedno z pierwszych w Krakowie dwupoziomowych rozwiązań komunikacyjnych), elektrownię przy ulicy Łobzowskiej oraz rodzinny grobowiec na cmentarzu Rakowickim ze Sfinksem. Do realizacji Talowskiego należą również rozbudowa gmachu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1894 oraz kamienica Pod smokiem przy ulicy Smoleńsk 18.

Wśród willi i pałacyków jego autorstwa znajdują się między innymi dwór dla Tadeusza i Marii Dąbrowskich w Michałowicach, czy neogotycki pałacyk zbudowany na przełomie lat 1901/02 dla Władysława Żeleńskiego w podkrakowskich Grodkowicach. Jego dziełami są również monumentalny grobowiec Skrzyńskich w Zagórzanach koło Gorlic oraz kościół Wniebowzięcia NMP w zamieszkałej przez Polaków wsi Kaczyka na Bukowinie.

Już na studiach uprawiał malarstwo, tworząc głównie akwarele z widokami architektury^[2]. W 1881 Talowski wystawił akwarele o tematyce pejzażowej i architektonicznej w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie^[24].

Jedną z jego prac jest akwarela przedstawiająca szpital bonifratrów własnego projektu, przechowywana w klasztorze bonifratrów. Oprócz budowli przedstawia liczne postacie o urozmaiconych typach (eleganci, żołnierze, damy, zakonnice, wieśniak), a w lewym dolnym rogu trzech mężczyzn stojących frontalnie do widza. Ich twarze zostały wykonane techniką fotograficzną, często stosowaną w przypadku całych postaci na pocztówkach z przełomu XIX/XX wieku. Towarzyszące im napisy objaśniają tożsamość tych osób: T. Talowski architekt, L. Bernatek przeor, Dr A. Filimowski prymariusz^[25].

Lista najprawdopodobniej nie jest pełna. Znaki zapytania oznaczają budowle niedatowane lub brak danych na temat datowania.

Kościoły:

• Białoskórka, 1905^[26] 
• Bóbrka, 1908 (Kościół Najświętszego Serca Jezusowego w Bóbrce)^[27]
• Kaczyka (ob. Cacica – Rumunia), 1904^[26] 
• Chorzelów^[26] , 1908
• Dobrzechów, 1887–94^[26] 
• Kamień^[28]
• Kamionka Strumiłłowa, 1901^[26]  (Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)
• Krościenko Wyżne, 1908–1914^[26] (Kościół św. Marcina w Krościenku Wyżnym)^[29]
• Laszki, 1905^[26] 
• Libiąż,?^[26] 
• Lubzina, 1903^[26] 
• Lwów – kościół św. Elżbiety, 1904–11^[26] 
• Nagoszyn

• Nowy Sącz – kościół św. Elżbiety^[30]
• Nowy Sącz – kościół św. Kazimierza
• Nowy Targ – Projekt CK Gimnazjum (obecnie Budynek LO im. S. Goszczyńskiego), 1902
• Osobnica^[28]
• Otynia, 1902–1905 (województwo stanisławowskie)
• Podhajczyki Justynowe, 1905–1910/11 (województwo tarnopolskie)
• Podwołoczyska, 1907–1909 (województwo tarnopolskie); wysadzony w powietrze przez komunistyczne władze w 1965^[31]
• Przyszowa
• Radziwiłłów
• Skałat, 1901^[26]  (kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)
• Sucha Beskidzka, 1895–1907
• Tarnopol^[26]  (kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy)
• Tłuste (przebudowa), 1902^[26] 
• Wadowice Górne, 1911–1914^[26] (Kościół św. Anny)^[32]
• Wyżniany (poszerzenie),?^[26] 
• Żyrardów (projekt niezrealizowany),?^[26] 

Domy, kamienice w Krakowie:

• Pod Śpiewającą Żabą S. i H. Rychterów, ul. Retoryka 1, 1889–90^[33]
• dom Marcina Kozłeckiego przy ul. Retoryka 3, 1891^[33][34]
• Festina lente, ul. Retoryka 7, 1887^[26] 
• Pod Osłem (Faber est suae quisque fortunae), ul. Retoryka 9, 1891
• Długo myśl – prędko czyń K. Stadtmüllera, ul. Retoryka 15, 1888^[26] 
• Pod Pająkiem, róg ul. Karmelickiej i Batorego, 1889
• dom przy ul. Długiej 54, 1891^[26] 
• kamienica Goetzów-Okocimskich ul. św. Jana 3, 1896–97^[26] 
• dom własny przy ul. Batorego 26, 1885^[33]
• kamienica Pod Smokiem, ul. Smoleńsk 18, 1887^[33]
• dom J. Rottera przy ul. Smoleńsk 20, 1888–89^[33]
• dom Z. Bednarskiej przy ul. Pędzichów 19, 1897^[33]
• dom Seweryny Górskiej, ul. Garbarska 7a (nie istnieje), 1886–87^[35]

Wille, dwory, pałace:

• willa dr. M. Dembowskiego (Koci Zamek), Bochnia ul. Konstytucji 3 Maja, 1900^[26] 
• Dwór Dobieckich, Cianowice, 1890^[36].
• pałac Romana Michałowskiego w Dobrzechowie, 1890^[26] [3]
• dwór Skrzeczyńskich w Lubzinie, 1899
• dwór Żeleńskich w Grodkowicach, 1905^[26] 
• projekt przebudowy pałacu w Horyńcu,?^[26] 
• pałac Czetwertyńskich, Kijów,?^[26] 
• willa J. Wangego, ul. św. Zofii 30, Lwów, 1899^[26] 
• dwór w Łaszczowie (przebudowa),?^[26] 
• dwór w Michałowicach, 1892-1897^[26] 
• dwór Piotra Colonna-Czosnowskiego, Obory (Wołyń), 1903^[26] 
• przebudowa zamku H. Korwin-Milewskiego na wyspie Santa Catharina koło Rovinj (Rovigno),?^[26] 
• projekt przebudowy pałacu w Siedliskach,?^[26] 
• projekt pałacu w Wysuczce, 1905^[26] 
• pałac Popielów w Ściborzycach

Kaplice:

• Nowy Sącz, 1895–8^[26] 
• kaplica grobowa, Kobylanka, 1898^[26] 
• kaplica cmentarna Loewenfeldów, Chrzanów, 1898–1900^[26] 
• projekt kaplicy dla Jana Zwiernickiego, Zwiernik, 1905^[26] 
• Grzęda^[26] 

Szpitale:

• Okocim, 1900^[26] 
• Sucha, ok. 1900^[26] 
• Szpital Zakonu Bonifratrów w Krakowie, 1906^[26] 

Grobowce:

• Reyów, Przecław, 1902^[26] 
• Skrzyńskich, Zagórzany,?^[26] 
• Talowskich, Kraków-Rakowice^[10]

Inne:

• gmach „Sokoła” w Jarosławiu,?^[26] 
• gmach „Sokoła” w Krakowie (przebudowa), 1894^[35]
• gmach „Sokoła” w Pilźnie, 1907^[37]
• szkoła w Okocimiu, 1900^[26] 
• projekt ossuarium pod Slavkovem,?^[26] 
• przebudowa ratusza w Jarosławiu,?^[26] 
• mauzoleum Potockich w podziemiach kościoła w Łańcucie,?^[26] 
• wiadukt kolejowy nad ulicą Lubicz w Krakowie, 1897–98^[33]
• epitafium Wincentego Jabłońskiego w kościele Zwiastowania NMP w Krakowie^[38]
• kazalnica w Suchej Beskidzkiej^[10]
• sokolnie: przy ul. Piłsudskiego w Krakowie i w Wadowicach^[10]
• pawilon na wystawę we Lwowie^[10]
• schody wokół kolumny Adama Mickiewicza we Lwowie (we współpracy z Antonim Popielem), 1904^[39]
• elektrownia w Krakowie przy ul. Łobzowskiej^[33]
• szkoła w Dębicy – obecnie I LO im. króla Władysława Jagiełły, 1907

• 
  Gmach Szpitala Zakonu Bonifratrów w Krakowie, akwarela^[40], 1898
• 
  Krakowski Kazimierz, akwarela
• 
  Krajobraz zimowy, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Sanna MNK
• 
  Epitafium Wincentego Jabłońskiego projektu Talowskiego w kościele kapucynów w Krakowie

Po jego śmierci zięć, pionier polskiego automobilizmu Wilhelm Ripper (ojciec Jana), za pieniądze ze sprzedaży kamienicy Festina lente przy ul. Retoryka 7 kupił samochód wyścigowy Bugatti C-37(inne języki), który prowadził jako pierwszy polski uczestnik podczas Rajdu Monte Carlo^[4].

• WojciechW. Bałus WojciechW., Dom – przybytek – „nastrój dawności”. O kilku kamienicach Teodora Talowskiego, [w:] Klejnoty i sekrety Krakowa, Kraków 1994, s. 215–238 .
• WojciechW. Bałus WojciechW., Historyzm, analogiczność, malowniczość. Rozważania o centralnych kategoriach twórczości Teodora Talowskiego (1857–1910), „Folia Historiae Artium”, T. XXIV, 1988, s. 117–138 .
• ZbigniewZ. Beiersdorf ZbigniewZ., Architekt Teodor Talowski. Charakterystyka twórczości, [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, Warszawa 1973, s. 199–214 .
• AgataA. Dworzak AgataA., Grupa neogotyckich kościołów projektu Michała Kowalczuka na terenie dawnego województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, „Modus”, 24, 2024, s. 141–176 .
• KarolinaK. Grodziska-Ożóg KarolinaK., Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939), wyd. II, Kraków: Wydawnictwo Literackie Kraków, 1987 .
• MaciejM. Gutowski MaciejM., BartłomiejB. Gutowski BartłomiejB., Architektura secesyjna w Galicji, Warszawa 2001 .
• Zdzisław B.Z.B. Kohutek Zdzisław B.Z.B., Architekt Teodor Talowski – galicyjski Gaudí. Część I: Mistrzowskie preludium, „Budownictwo, Technologie, Architektura” (4), 2019, s. 28–33 .
• Zdzisław B.Z.B. Kohutek Zdzisław B.Z.B., Architekt Teodor Talowski – galicyjski Gaudí. Część II: Ars sacra, ars profana, „Budownictwo, Technologie, Architektura” (1), marzec 2020, s. 42–47 .
• AndrzejA. Laskowski AndrzejA., Nieistniejący kościół Franciszkanów w Jaśle i jego twórca Michał Łużecki. Przyczynek do biografii, „Sacrum et Decorum”, 4, 2011, s. 20–43 .
• StanisławS. Łoza StanisławS., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954 .
• JacekJ. Purchla JacekJ., Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990 .
• JacekJ. Purchla JacekJ., Druga fala sarmatyzmu. Szlachta w Krakowie w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Kraków sarmacki. Materiały Sesji Naukowej z Okazji Dni Krakowa w roku 1989, Kraków: Secesja, 1992, s. 75–106, ISBN 978-83-85483-31-1 .
• JanJ. Samek JanJ., Ze studiów nad oeuvre architekta krakowskiego Teodora Talowskiego, „Krzysztofory”, nr 12, 1985 .
• JanuszJ. Sepioł JanuszJ., Talowski fecit, „Architektura”, nr 5–6, 1977, s. 57–60 .

• WojciechW. Bałus WojciechW., Pałace, dwory i wille Teodora Talowskiego, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, 21, 1987, s. 223–229 .
• WojciechW. Bałus WojciechW., Architektura sakralna Teodora Talowskiego, „ZNUJ, Prace z Historii Sztuki”, 20, 1992, s. 53–79 .
• ZbigniewZ. Beiersdorf ZbigniewZ., Kościoły Teodora M. Talowskiego w Diecezji Tarnowskiej, „Currenda”, nr 4-6, 1986 .
• ZbigniewZ. Beiersdorf ZbigniewZ., Talowski Teodor, [w:] HenrykH. Kondziela, HannaH. Krzyżanowska (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań: Wyd. Poznańskie, 2006, ISBN 83-7177-416-8 .
• M. Biernat, Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najśw. Panny Marii w Otyni, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 14, Kraków 2006, s. 249–274; fot. 336–443.
• M. Biernat, Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Tarnopolu, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 16, Kraków 2008, s. 215–270; fot. 420–472.
• M. Biernat, Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najśw. Panny Marii w Podhajczykach Justynowych, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 17, Kraków 2009, s. 287–296; fot. 605–624.
• G.G. Blondiau G.G., T.T. Sobieska T.T., K.K. Sobieska K.K., Śladami Młodej Polski. Secesja w Krakowie i okolicach, Kraków 2003 .
• T.T. Chrzanowski T.T., Dom „Pod Pająkiem”, „Spotkania z zabytkami”, numer specjalny, 2001 .
• P. Krasny, Kościół parafialny pw. Św. Elżbiety, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 12: Kościoły i klasztory Lwowa z wieków XIX i XX, Kraków 2004, s. 167–193; fot. 466-544.
• AnnaA. Lohn AnnaA., Nieznany portret Teodora Talowskiego ze zbiorów Muzeum UJ, „Opuscula Musealia”, 21, 2013, s. 75–86 .
• J.J. Opaska J.J., Dzieło Talowskiego, „Spotkania z zabytkami”, nr 3, 2000 .
• AnnaA. Sołtysik AnnaA., Język form Teodora Talowskiego a współczesna kompozycja architektoniczna, praca doktorska: Politechnika Wrocławska, 2012 .
• Piotr MarekP.M. Stański Piotr MarekP.M., Konkurs na kościół św. Elżbiety we Lwowie, „Semper Fidelis”, nr 5, 2005 .

• Strona poświęcona T. Talowskiemu
• Zdjęcia kamienic „Pod Śpiewającą Żabą”, „Festina Lente” i „Pod Osłem”
• Jacek Borowski, Teodor Talowski – interesujące zastosowanie pnączy (o kanalikach na pnącza na fasadach kamienic)