Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki (ukr. Наукове товариство імені Шевченка, NTSz) – najstarsza ukraińska instytucja naukowa działająca we Lwowie w latach 1873–1940, reaktywowana w 1989 (w latach 1947–1989 działała na emigracji w Europie Zachodniej oraz Ameryce).

Powstało 11 grudnia 1873 we Lwowie z inicjatywy Ołeksandra Konyskiego i Ołeksandra Barwinskiego^[1] jako towarzystwo literackie pod nazwą Towarzystwo im. Szewczenki (Towarystwo im. Szewczenka)^[2]. W 1892 roku zostało zreorganizowane przez Mychajłę Hruszewskiego, Wołodymyra Hnatiuka i Iwana Frankę w stowarzyszenie naukowe na wzór Akademii Umiejętności w Krakowie i odtąd zaczęło pełnić nieformalnie funkcję pierwszej ukraińskiej Akademii Nauk. Utworzono wówczas w jego ramach 3 sekcje problemowe: filologiczną, historyczno-filozoficzną i matematyczno-przyrodniczo-medyczną^[3]. Według nowego przyjętego wówczas statutu jego celem było pielęgnowanie i rozwijanie nauki w języku ojczystym, pielęgnowanie sztuki, gromadzenie i konserwowanie wszelkich pamiątek, starożytności i przedmiotów naukowych Rusi-Ukrainy. W związku z tym miało prowadzić: badania naukowe z filologij ruskiej i słowiańskiej, z historii rusko-ukraińskiej literatury i sztuki, z historii, i archeologii Ukrainy-Rusi, a także z nauk filozoficznych, politycznych, ekonomicznych i prawniczych, matematycznych, przyrodniczych z geografią i lekarskich. Towarzystwo swą działalność opierało na organizowaniu odczytów, dyskusji naukowych, zjazdów uczonych, literatów i artystów, a także ożywionej działalności wydawniczej^[3]. Pracami Towarzystwa kierował w tym czasie Wydział w którego skład wchodzili Julijan Cełewycz (prezes), Ołeksandr Barwinski, Kyryło Pankowski, Jewhen Gromnicki, Ołeksandr Kułaczkowśkyj, oraz jako zastępcy członków Piotr Ogonowskyj i prof. Iwan Werchratsk^[3]. Od 1898 Towarzystwo mieściło się we własnej kamienicy przy ul. Czarnieckiego 26 (Wynnyczenki) wzniesionej w 1880 według projektu Michała Fechtera. W budynku tym znajdowała się kancelaria, drukarnia, biblioteka, księgarnia, muzeum, pracownie ukraińskich artystów. Muzeum posiadało zbiory etnograficzne, kolekcję huculszczyzny, zbiory ceramiki, pisanek, znalezisk prehistorycznych. W 1912 z powodu braku miejsca Towarzystwo zakupiło sąsiednią kamienicę pod nr. 24, do której przeniesiono część zbiorów muzealnych^{[potrzebny przypis]}.

NTSz od 1892 wydaje wydawnictwo seryjne Записки Наукового товариства імені Шевченка, do 2009 ukazało się 257 tomów Zapisek. NTSz wydawało też w latach 1900–1939 wydawnictwo Chronika Naukowogo towarystwa im. Szewczenka u Lwowi, Ponadto jego sekcje wydawały periodycznie tomy rozpraw tematycznych i nieperiodycznie m.in. Żereła do istoryi Rusy-Ukrajiny (od 1895), Ukrajinśko-ruśkyj archiw (1905). Pod jego patronatem ukazywały się „Literaturno-naukowyj wisnyk” (1898–1906) i seria Ukrajinśka biblioteka (od 1901).

W latach I wojny światowej Towarzystwo zostało zamknięte przez okupujące Lwów władze rosyjskie, jednak odrodziło się w latach II Rzeczypospolitej. Jego znanymi członkami byli m.in. Stepan Kaczała, Omelan Ohonowski, Julijan Romanczuk. Wsparcie finansowe tej inicjatywie zapewnili Jełyzaweta Skoropadśka-Myłoradowycz i Ołeksandr Konyśkyj. Stawiali oni sobie za cel organizację badań naukowych i ich popularyzację.

Po agresji ZSRR na Polskę i okupacji Lwowa przez Armię Czerwoną, Towarzystwo zostało zlikwidowane przez władze sowieckie 12 stycznia 1940, Jego funkcję w okresie sowieckim pełniła Akademia Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

W 1947 z inicjatywy Wołodymyra Kubijowycza i Iwana Rakowskiego Towarzystwo wznowiło swą działalność na emigracji. Kubijowycz w latach 1947–1963 był sekretarzem generalnym NTSz, W 1952 towarzystwo stało się federacją oddziałów działających w Australii, USA, Kanadzie, Francji. W latach 1952–1985 prezesem oddziału w Paryżu był Kubijowicz. W tym okresie nakładem NTSz ukazała się Encykłopedija Ukrajinoznawstwa (t. 1–8 1949–70) oraz Ukraine. A Concise Encyclopedia (t. 1–2, Toronto 1963–68).

Po upadku Związku Sowieckiego działalność NTSz została reaktywowana we Lwowie w 1989 r. Jego pierwszym przewodniczącym został Ołeh Romaniw.

Najcenniejsze zbiory archiwum Towarzystwa zostały wywiezione ze Lwowa przez Niemców w 1944 do Adelina (obecnie Zagrodno) na Dolnym Śląsku tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Lwowa. Jesienią 1945 zostały one przypadkowo odnalezione, a następnie przewiezione do Warszawy i złożone w Bibliotece Narodowej.
Dokumenty tego archiwum obejmują następujące zagadnienia:

• Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej (1918–1919),
• Ukraińska Armia Galicyjska (UHA) (1918–1920),
• Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO) (1922–1938),
• Ukraińska Reprezentacja Parlamentarna w Sejmie II RP (1924–1938),
• Obozy internowanych żołnierzy armii URL w Polsce (1919–1922),
• Partyzancko-Powstańczy Sztab Armii UNR gen. Tiutiunnyka (1919–1922),
• Towarzystwo Proswita (1892–1939),
• archiwum Dmytra Doncowa (1907–1939),
• archiwum senatorki Ołeny Kysielewskiej (1928–1939),
• archiwum Iwana Łypy (1902–1938).

W latach 1997, 1999 i w 2001 roku prowadzone były rozmowy w sprawie wymiany ww. archiwów na znajdujące się w archiwach ukraińskich zbiory Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, zbiory Władysława Łozińskiego, księgozbiór ks. Witolda Czartoryskiego (tzw. Księgozbiór z Honfleur), zbiory Bolesława Orzechowicza, pamiątki polskie z Muzeum Narodowego im. Króla Jana III we Lwowie, obiekty z kolekcji Adama Smolińskiego i inne^[4].

• Kornyło Suszkewycz (1873–1885)
• Sydir Hromnickyj (1885–1887, 1889–1891)
• Demian Hładyłowycz (1887–1889, 1891–1892)
• Julijan Cełewycz (1892)
• Ołeksandr Barwinśkyj (1893–1897)
• Mychajło Hruszewski (1897–1913)
• Stepan Tomasziwskyj (1913–1918)
• Wasyl Szczurat (1919–1923)
• Kyryło Studynśkyj (1923–1932)
• Wołodymyr Łewyćkyj (1932–1935)
• Iwan Rakowśkyj (1935–1940)

po reaktywacji:

• Ołeh Romaniw (1989–2005)
• Ołeh Kupczynśkyj (2005–2014)
• Roman Kusznir (od 2014)

 Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki.

Zobacz multimedia związane z tematem: Towarzystwo Naukowe im Szewczenki

• Ołeh Kupczynśkyj: Наукове товариство імені Шевченка. w: Енциклопедія історії України: Т. 7. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. Київ: Wyd. Наукова думка, 2010, s. 203–213. ISBN 966-00-0632-2.
• Wołodymyr Kubijowycz: Наукове Товариство ім. Шевченка у 1939–1952 pp. w: Український історик, 1973, Nr 01–02
• Towarzystwo w USA
• Strona Towarzystwa
• Записки Наукового товариства імені Шевченка, t. 1–216 (1892–1991) (wersja elektroniczna)