Ulica Nowy Zjazd w Warszawie

Powiśle, Mariensztat
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Długość	380 m
Przebieg
0 ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 80 ul. Dobra 120 ul. Białoskórnicza 180 parking będący przedłużeniem ul. Bugaj pod mostem Śląsko-Dąbrowskim 330 ul. Źródłowa 380 al. „Solidarności”
Położenie na mapie Polski Ulica Nowy Zjazd w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Nowy Zjazd w Warszawie
Położenie na mapie Warszawy Ulica Nowy Zjazd w Warszawie
52°14′48,3″N 21°01′02,4″E/52,246750 21,017333
Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Nowy Zjazd w Warszawie – dwie jednokierunkowe uliczki stanowiące południową część węzła komunikacyjnego Wisłostrady i Trasy W-Z, umożliwiające wjazd na most Śląsko-Dąbrowski z Wisłostrady i zjazd z Trasy W-Z do ulicy Dobrej i na Wisłostradę:

• jednokierunkowy (w kierunku wiaduktu mostu), ślimakowy wjazd z Wybrzeża Kościuszkowskiego na wiadukt mostu Śląsko-Dąbrowskiego w kierunku Pragi, wokół Wojewódzkiego Centrum Stomatologii (Nowy Zjazd 1 – jedyny budynek przy tej ulicy) oraz terenu zielonego należącego do Mazowieckiej Spółki Gazownictwa Sp. z o.o. (ślimak ten znajduje się w miejscu, gdzie znajdowały się posesje o adresach Nowy Zjazd 3 i 5), na całym odcinku jest brukowany, oraz
• jednokierunkowa (w kierunku Wisły) uliczka o długości ok. 380 m, prowadząca od Wybrzeża Kościuszkowskiego, wspinająca się ku al. „Solidarności” między Mariensztatem a ślimakiem na wiadukt Mostu Śląsko-Dąbrowskiego i wpadająca do niej tuż przed tunelem Trasy W-Z (przebieg przedstawiono zgodnie z oryginalną, rosnącą numeracją domów, „pod prąd” organizacji ruchu). Na odcinku od ul. Dobrej do al. Solidarności jest brukowana.

W latach 1844–1846 wybudowano wiadukt do planowanego mostu stałego przez Wisłę. Wiadukt ten nazwano Nowym Zjazdem, a zwyczajowo był nazywany wiaduktem Pancera (od nazwiska jego projektanta Feliksa Pancera). Ulica biegnąca ku wiaduktowi odchodziła od placu Zamkowego między pałacem Pod Blachą a kościołem św. Anny (przed wybudowaniem ulicy wyburzono m.in. zabytkowy kościół i klasztor Bernardynek z 1. połowy XVII wieku, stojące przy placu Zamkowym). W tym samym miejscu odchodziły z placu Zamkowego mniejsze uliczki, m.in. Źródłowa i Maryensztadt. Murowana estakada wiaduktu została wbudowana w poszerzoną ulicę Grodzką, a dalej szła nasypem ziemnym. Nasyp ten obniżał się ku Wiśle i tuż przed nią zakręcał w prawo, umożliwiając zjazd „ślimakiem” do ul. Dobrej. Na budowę Nowego Zjazdu miasto zaciągnęło pożyczkę w wysokości 1,2 mln rubli^[1]. Po otwarciu mostu Aleksandrowskiego (zwanego nieoficjalnie mostem Kierbedzia) w 1864 roku, Nowy Zjazd stał się główną arterią łączącą centrum Warszawy z Pragą.

W roku 1907 wiadukt Pancera zmodernizowano dla potrzeb obsługi tramwajów elektrycznych, które pojechały nim z placu Zamkowego niecały rok później.

W roku 1944 Niemcy wysadzili w powietrze Wiadukt Pancera i spalili lub zburzyli prawie wszystkie budynki przy ulicy (2, 3, 4, 5, 6 i 7). Ich pozostałości zostały rozebrane przy realizacji projektu budowy osiedla Mariensztat w 1949 roku. Dziś uliczka jest boczną uliczką łączącą Wybrzeże Kościuszkowskie z Trasą W-Z. Na terenie jej przedwojennej, nieparzystej pierzei znajduje się (poza zachowanym budynkiem pod numerem 1) ta jej część, która jest ślimakiem umożliwiającym wjazd z Wybrzeża Kościuszkowskiego na Trasę W-Z w kierunku Pragi.

W latach 1844–1944 ulica Nowy Zjazd miała kształt litery „J”, między ul. Dobrą (dolny koniec litery) a Placem Zamkowym (górny koniec). Jej długi, prosty odcinek szedł wiaduktem i nasypem Pancera, stając się w 1864 roku częścią arterii prowadzącej z Placu Zamkowego przez most Kierbedzia na Pragę. Ponieważ większa część ulicy oddalała się od Wisły, wytyczając ulicę postanowiono – zgodnie z ogólną zasadą obowiązującą w Warszawie – że początek jej numeracji będzie przy ul. Dobrej, a koniec – przy placu Zamkowym. Stąd domy o parzystych numerach były budowane po jej prawej stronie (zaczynały się przy ul. Dobrej i były to jedyne trzy budynki o parzystych numerach przy tej ulicy, między ul. Dobrą a Wisłą), a domy o nieparzystych numerach – po jej lewej stronie (wszystkie 4 znajdowały się już na prostym odcinku pnącym się od Wisły do placu Zamkowego).

Wzdłuż wiaduktu i nasypu Pancera wybudowano 4 kamienice:

Tam, gdzie obecnie jest pętla ślimaka, wybudowano w latach 1867–1868 – na planie podkowy otwartej ku zachodowi – trzypiętrowy budynek łaźni parowej Michaiła I. Żdanowicza^[2]. Był to największy wtedy gmach łaźni w Warszawie. Wewnątrz podkowy znajdowała się kotłownia z wysokim kominem widocznym na wielu przedwojennych zdjęciach okolicy. W 1872 roku przedsiębiorstwo właściciela przekształcono w Towarzystwo Akcyjne Łaźni Parowej w Warszawie, które działało co najmniej do 1917 roku.

W latach 1926–1928 gruntownie zmodernizowano i podwyższono budynek o trzy kondygnacje dla Towarzystwa Budowy i Eksploatacji Domów. Był to wtedy największy w Warszawie budynek biurowo-mieszkalny. W tym okresie mieściły się tu m.in. biura fabryki Schichta (przekształconej w Schicht-Lever S.A.) – produkującej w zakładach przy ul. Szwedzkiej m.in. proszek do prania „Radion”. W dwudziestoleciu międzywojennym budynek słynął z umieszczonej na nim ogromnej reklamy mydła „Jeleń” Schichta^[3].

W latach 1926–1930 w budynku mieściło się krajowe biuro Towarzystwa Strażnica oraz sala zebrań warszawskiego zboru Badaczy Pisma Świętego^[4][5].

W latach 30. XX wieku w budynku tym mieściła się również Komenda Powiatowa Policji Państwowej.

Od 1931 roku w budynku mieściło się Muzeum Kolejowe, wynajęto w nim na ten cel 20 pomieszczeń. Na powierzchni około 900 m², w 19 działach zaprezentowano dokumenty, fotografie, książki, wiele modeli i makiet. 15 grudnia 1938 roku Muzeum Kolejowe przekształcono w Muzeum Komunikacji^[2], wzbogacając jego ekspozycje o dwa działy: dróg kołowych i dróg wodnych. Do 1939 roku Muzeum zgromadziło ponad 4 tysiące eksponatów, w tym blisko 400 modeli, 250 tablic i wykresów, ponad 550 fotografii oraz 8 tysięcy książek. Nieprzystosowany do tego typu działalności budynek nie pozwalał na eksponowanie większych i cięższych maszyn i urządzeń, które gromadzono w magazynach dworcowych. Dlatego w planach przewidywano budowę docelowej siedziby w miejscu obecnego Stadionu Narodowego. W 1940 roku zbiory muzeum zostały usunięte z budynku i po kilku przeprowadzkach trafiły do budynków Dworca Wileńskiego, gdzie spłonęły w wyniku radzieckiego nalotu.

W czasie wojny mieścił się tu posterunek granatowej policji i przez pewien czas niemiecki szpital polowy. W czasie powstania warszawskiego budynek był ważnym punktem niemieckiego oporu i Polacy nigdy go nie zdobyli.

Po wojnie wieloletnim użytkownikiem budynku była Centralna Rada Związków Zawodowych, a od lat 90. XX wieku mieści się w nim Wojewódzkie Centrum Stomatologii SPZOZ. W wyniku remontu przeprowadzonego w latach 2005–2007 zniszczono wiele oryginalnych elementów wystroju wnętrz (m.in. wystrój głównej klatki schodowej).

Podwórze od strony zachodniej ograniczone jest parterowym budynkiem podstacji elektrycznej.

W sąsiedztwie łaźni w latach 1881–1882 wybudowano pięciopiętrową (pierwszą tej wysokości w Warszawie) kamienicę Binkowskiej. Bliskość nasypu Pancera wymusiła dużą wysokość i nietypowe rozwiązania: dolna część kamienicy miała niski standard (małe mieszkania i wejście u stóp nasypu), natomiast część górna zawierała duże, komfortowe mieszkania. Fasada budynku była jedenastoosiowa z parą skrajnych dwuosiowych ryzalitów pozornych.

W dwudziestoleciu międzywojennym – przed oddaniem nowoczesnego gmachu sądów przy ulicy Leszno (obecnie Aleja „Solidarności”) w 1939 roku – trzecie piętro budynku (wprost z mostku) zaadaptowano na pomieszczenia Oddziału III karnego sądu grodzkiego^[6]. W dolnej części budynku znajdowały się małe mieszkania.

Natomiast 2 piętra górnej części kamienicy zajmowała rodzina potomków Wacława Piskorskiego, starszego cechu białoskórników w Warszawie:

• Tomasz Piskorski (1898–1940) z żoną Marią Piskorską (1906–1980) i córkami: Anną (1929–1983) i Katarzyną (1937–2010)
• Jean Lucien Dieuleveut-Kaulek (1879–1941) z żoną Łucją (1886–1935, córką Wacława) i dziećmi: Rene i Zuzanną (późniejszą żoną Stanisława Araszkiewicza). Jean Lucien Dieuleveut-Kaulek był nauczycielem języka francuskiego Romaina Gary'ego i uczył go w tym domu, o czym Gary pisze w książce Obietnica poranka (La promesse de l'aube), 1960, wydanie polskie w 1964 roku^[7].

Budynek został doszczętnie spalony w czasie powstania warszawskiego (3 sierpnia 1944 roku^[8]), a jego ruiny rozebrano po wojnie^[9].

Na tyłach posesji 3, 5 i 7 biegła ulica Białoskórnicza, wzdłuż której od XVIII wieku działały zakłady białoskórnicze, a wśród nich największy – zakład, początkowo Augusta Piskorskiego (od 1844 roku), później Wacława, a wreszcie Leonarda Piskorskiego (do 1944 roku), co upamiętnia tablica przy ulicy Białoskórniczej, będącej obecnie chodnikiem biegnącym przy ul. Nowy Zjazd, między rynkiem mariensztackim a ul. Dobrą.

W 1914 roku rozpoczęto prace nad budynkiem numer 5 – kamienicy Trachtenbergów, jednak w związku z wybuchem I wojny światowej prace te zostały wstrzymane, mimo że szkielet kamienicy już powstał. Szkielet ten wykorzystano w latach 1924–1925 do wybudowania „Domu Profesorów” zrzeszonych w Spółdzielczym Stowarzyszeniu Mieszkaniowym Profesorów Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie – Kooperatywy Budowlanej „Siedziba”^[10] według projektu Konstantego Sylwina Jakimowicza^[10] lub Kazimierza Tołłoczki (według Jarosława Zielińskiego). Była to 5-piętrowa kamienica o jedenastoosiowej fasadzie. Podobnie jak w sąsiednich budynkach – na wysokości jego 3. piętra przerzucono doń mostek ze szczytu wiaduktu. Cały budynek liczył 20 dużych mieszkań o 106 izbach i łącznej kubaturze 12 tysięcy m³. Koszt budowy domu oszacowano w 1922 roku na 600 milionów marek^[11].

W domu tym mieszkali m.in.:

• prof. Włodzimierz Antoniewicz – archeolog, rektor Uniwersytetu Warszawskiego (UW) w latach 1936–1939
• prof. Stanisław Arnold – historyk, członek PAN
• prof. Wacław Baehr – biolog, kandydat do nagrody Nobla
• prof. Stefan Baley – psycholog
• prof. Tadeusz Brzeski – ekonomista, rektor UW w latach 1929–1930
• prof. Jan Gordziałkowski – dziekan Wydziału Weterynaryjnego UW
• prof. Ignacy Koschembahr-Łyskowski – prawnik, rektor UW w latach 1923–1924
• ks. prof. Zygmunt Kozubski – teolog
• prof. Kazimierz Feliks Kumaniecki – filolog, członek PAN
• ks. prof. Wincenty Kwiatkowski – apologetyk
• prof. Borys Łapicki – historyk prawa
• prof. Zygmunt Łempicki – filolog, kierownik katedry literatury i języka niemieckiego UW
• prof. Józef Rafacz – prawnik
• prof. Wacław Roszkowski – zoolog
• ks. prof. Karol Serini – kierownik Katedry Teologii Systematycznej na Fakultecie Teologii Ewangelickiej UW
• prof. Andrzej Tretiak – filolog
• prof. Eugeniusz Wajgiel – lekarz, wiceprezes Naczelnej Izby Lekarskiej
• prof. Tadeusz Wałek-Czernecki – historyk starożytności
• prof. Bohdan Wasiutyński – prawnik.

W kamienicy Stowarzyszenia przy Nowym Zjeździe 5 spędził dzieciństwo m.in. Andrzej Łapicki, który tak o niej opowiadał:

W dniu 3 sierpnia 1944 roku żołnierze niemieccy zamordowali ok. 15 mężczyzn, mieszkańców Domu Profesorów – w tym profesorów Uniwersytetu Warszawskiego: Wacława Roszkowskiego (który zginął na miejscu w wyniku wybuchu granatu wrzuconego przez wchodzących Niemców)^[3], Józefa Rafacza, Andrzeja Tretiaka i Eugeniusza Wajgla^[12][3] (mężczyźni zostali rozstrzelani na podwórzu domu Nowy Zjazd 1^[8] albo na ulicy Dobrej^[3]). Wydarzeniu temu poświęcona jest wolnostojąca tablica pamiątkowa, na której umieszczono napis: Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność ojczyzny. Tu w sierpniu 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 15 osób.

W tym dniu budynek został podpalony i obrzucony granatami. Mostek oraz mury zewnętrzne zachowały się w dość dobrym stanie, ale większość drewnianych stropów uległa spaleniu. Oficyny przetrwały w nieco lepszym stanie dzięki użytym przy ich budowie stropom Kleina.

W 1947 roku wydano wstępne pozwolenie na odbudowę kamienicy pod warunkiem obniżenia jej o dwie kondygnacje, ale w związku ze zmianą koncepcji dotyczącej budowy trasy W-Z ruiny zostały rozebrane w drugiej połowie 1948 roku^[10][3].

U zbiegu z ulicą Garbarską (przy rynku mariensztackim) w latach 1910–1911 wzniesiono ogromną kamienicę Matiasa Taubenhausa. W momencie budowy była to najwyższa kamienica w Warszawie: miała 9 pięter. Została zaprojektowana najprawdopodobniej przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa. Projekt powtarzał rozwiązania z kamienicy pod numerem 3 (np. mostek łączący kamienicę z wiaduktem na wysokości 3. piętra). Budową tego „niebotyku” kierowali inżynierowie Próchniewski i Reinberg. W okresie międzywojennym usunięto wieżyczkę wieńczącą jedną z osi budynku od strony Nowego Zjazdu. Dach budynku został spalony w czasie powstania warszawskiego, mury zewnętrzne i większość stropów przetrwała. Mimo że kamienica nadawała się do szybkiej odbudowy, na początku 1949 roku, w związku z budową trasy W-Z, została rozebrana jako niepasująca do koncepcji nowego Mariensztatu^[13].

Andrzej Łapicki w swoich wspomnieniach^[14] tak opisuje nieparzystą stronę ulicy:

• Dom pod numerem 2 został zbudowany około 1890 roku, znajdował się przy rogu ul. Nowy Zjazd i ul. Dobrej. Była to 3-piętrowa kamienica mieszkalna
• 4-piętrowa kamienica pod numerem 4 została wybudowana około 1890 roku
• ostatnia kamienica w tej pierzei, od strony Wisły miała numer 6 i była również 4-piętrowa.

Wszystkie kamienice parzystej strony ulicy zostały spalone i zburzone w czasie powstania warszawskiego (2 sierpnia 1944^[8]) i nigdy nie odbudowane. Obecnie na tym terenie znajduje się boisko Zespołu Społecznych Szkół Ogólnokształcących Bednarska.

• Nieistniejący pawilon gastronomiczny z oryginalnym i charakterystycznym pagodowym daszkiem altanki, między ulicami Nowy Zjazd i Maryensztadt tuż pod Placem Zamkowym, został wybudowany przed 1873 rokiem. Do 1939 roku była to popularna restauracja, tuż obok znajdował się skład (sklep) maszyn, narzędzi rolniczych i nasion.
• na rogu Wybrzeża Kościuszkowskiego i ślimaka na Most Śląsko-Dąbrowski (przy budynku Nowy Zjazd 1) od lat 50. XX wieku do 31 grudnia 2013 roku działała mała stacja benzynowa PKN Orlen.

• Nowy Zjazd. W: Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. T. 14. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2008, s. 265–278, seria: Biblioteka TOnZ. ISBN 978-83-88372-37-7.

• Zdjęcie Nowego Zjazdu z Placu Zamkowego. warszawa1939.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-11)].
• Zdjęcia Wiaduktu Pancera
• Archiwalne widoki ulicy w bibliotece Polona

• Nowy Zjazd – budynki strony nieparzystej
• Dom przy ul. Nowy Zjazd 1
• Dom przy ul. Nowy Zjazd 3
• Mostek do domu przy ul. Nowy Zjazd 3, 1943
• Dom Profesorów przy ul. Nowy Zjazd 5
• Dom przy ul. Nowy Zjazd 7
• Mostek samobójców prowadzący do domu przy ul. Nowy Zjazd 7, 1938

• Dom przy ul. Nowy Zjazd 2
• Dom przy ul. Nowy Zjazd 4
• Dom przy ul. Nowy Zjazd 6