Lista władców Wielkiego Księstwa Litewskiego (oraz Królestwa Litwy) obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo[1].
Ostatnim dziedzicznym wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529[2]. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[1].
Kształtowanie państwowości
[edytuj | edytuj kod]Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy[3].
Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, lub także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy[3].
Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie[3].
W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy[3].
Władcy legendarni
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Kiernus | XI wiek | Wspomniani w Kronice Bychowca[4]. | |
Kukowoyt | XI wiek | ||
Steksys | ? | ||
Ryngold | ? | Domniemany ojciec Mendoga i Dowsprunka, wymyślony przez kronikarzy litewskich w XVI wieku[5]. |
Dowsprunkowicze
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Dowsprunk | 1214 – ? | Wielki książę litewski[3]. |
Mendogowie (1236–1267)
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Mendog | 1236 – 1251 | Wielki książę litewski[6]. | |
Mendog | 1251 – 1263 | Król Litwy[6]. | |
Treniota | 1263 – 1264 | Wielki książę litewski, książę Żmudzi. | |
Wojsiełk | 1264 – 1267 | Wielki książę litewski, książę nowogrodzki. Abdykował. |
Monomachowiczowie (1267–1269)
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Szwarno | 1267 – 1269 | Wielki książę litewski, książę chełmski, książę halicki. |
Mendogowie (1269–1282)
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Trojden | 1269 – 1282 | Wielki książę litewski. | |
Dowmunt | 1282 – 1285 | Wielki książę litewski. |
Krewni Giedyminowiczów (1282–1316)
[edytuj | edytuj kod]Portret | Imię | Okres panowania | Informacje dodatkowe |
---|---|---|---|
Butygejd | 1285 – 1291 | Wielki książę litewski. | |
Butywid | 1291 – 1295 | Wielki książę litewski. | |
Witenes | 1295 – 1316 | Wielki książę litewski. |
Giedyminowicze (1316–1572)
[edytuj | edytuj kod]Władcy elekcyjni (1573–1795)
[edytuj | edytuj kod]Okres zaborów (1795–1918)
[edytuj | edytuj kod]W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Arcyksięstwo Austriackie. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej. Carowie Rosji posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Mendog II – władca Królestwa Litwy w 1918
- Aleksander Meysztowicz – prezes Tymczasowej Komisji Rządzącej, przywódca Litwy Środkowej
- Listy prezydentów i premierów Litwy
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Anna Jagiellonka została okrzyknięta królem Polski 15 grudnia 1575 roku. 1 maja 1576 poślubiła Stefana Batorego, a następnie została wraz z nim koronowana. Od tego czasu formalnie jako król Polski, zajmowała pozycję równorzędną ze Stefanem Batorym.
- ↑ W latach 1733–1736, toczyła się wojna o sukcesję polską, pomiędzy stronnikami Augusta III i Stanisława Leszczyńskiego.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
- ↑ Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 525. ISBN 83-08-02577-3.
- ↑ a b c d e J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46–47.
- ↑ Хроніка Биховця.
- ↑ J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46, 390.
- ↑ a b Mendog, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-06-17] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ochmański J., Historia Litwy, Warszawa 1982. ISBN 83-04-00886-6.