Zaburzenia mowy – grupa zaburzeń obejmująca różne rodzaje trudności w zakresie mowy. Obejmują trudności w wysławianiu się, wady mowy, używanie niewłaściwych słów, a więc związane są z artykulacją, fonacją, tonem głosu, płynnością itd. Utrudnia to zrozumienie przekazu mówionego. Zaburzenia mowy związane mogą być także z ogólniejszymi zaburzeniami funkcji językowych.

Zaburzeniami mowy zajmuje się nie tylko medycyna, ale też psychologia, logopedia i lingwistyka.

Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy według Ireny Styczek obejmuje:

• zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;
• zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:         
  • dysglosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;
  • dyzartria (anartria) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;
  • dyslalia (alalia) – opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;
  • afazja – utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;
  • jąkanie – zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa);
  • nerwice mowy (logoneurozy) – mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;
  • oligofazja – niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;
  • schizofazja – mowa u osób chorych psychicznie

uszkodzenie struktur kory mózgowej – alalia, dyslalia, afazja

·         uszkodzenie ośrodków podkorowych – anartria, dysartria

·         upośledzenie umysłowe – dylogia

·         nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów mowy – dysglosje

·         zaburzenia emocjonalne – desphemie

·         zaburzenia osobowości – dysphrazje

·       Zaburzenia obwodowe – ich przyczyna leży na obwodzie, tj.: w obrębie analizatora słuchowego, w narządach, które wykonują ruchy mowne i odbierają czucie tych ruchów (nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego : wadliwy zgryz, rozległe ubytki w uzębieniu, rozszczep podniebienia lub wargi, niedrożność nosa), powstałe niezależnie od przyczyn mózgowych.

·       zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego – ich przyczyna tkwi w nieprawidłowej strukturze i funkcji ośrodkowego układu nerwowego, to jest w ośrodkach mowy w mózgu: odbiorczych (czuciowych), nadawczych (ruchowych). Nieprawidłowa budowa lub dysfunkcja OUN może prowadzić do zaburzeń analizy i syntezy zarówno w sferze odbioru (percepcji mowy), jak i jej wytwarzania (aktu mowy). Mogą być również utrudnione: różnicowanie dźwięków mowy i kinestetyczne różnicowanie wykonywanych ruchów artykulacyjnych.

Symptomatologiczne:

• zaburzenia artykulacji lub percepcji głosek
• w wymowie sylab
• wyrazów
• w posługiwaniu się formami gramatycznymi lub mowy ciągłej
• zaburzenia rytmu, melodii, akcentu,
• zaburzenia głosu

Klasyfikacja objawowa (symptomatologiczna) zaburzeń mowy według Leona Kaczmarka:

W każdej wypowiedzi można wyróżnić – według L. Kaczmarka – trzy części składowe: treść(to, co mówimy), formę językową (to, jak mówimy) oraz substancję foniczną (to, za pomocą czego mówimy). Połączenie treści i formy umożliwia przekazywanie myśli. Substancja foniczna jest natomiast nośnikiem, „medium” dla myśli. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy:

1.    zaburzenia treści – powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych-- schizofrenii, psychopatii. Objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach;

2.    zaburzenia językowe (zaburzenia formy językowej) – są skutkiem ogniskowych uszkodzeń mózgu, a objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem, np.: alalia, afazja, agramatyzm, niemota, przejęzyczenie;

3.    zaburzenia substancji fonicznej: w płaszczyźnie:

– suprasegmentalnej – jąkanie, rynolalia, bełkot, bradylalia, tachylalia, itp.;

– segmentalnej (spowodowane np.: upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływami środowiska, itp.) – dyslalia;

– suprasegmentalnej i segmentalnej – palatolalia, mutyzm.

Zaburzenia – według Kaczmarka – polegają na braku kompetencji językowej lub na niedostatecznie wykształconej sprawności w realizowaniu tekstu. Zniekształcenia wypowiedzi są zaś usterkami tekstu.

Zaburzenia treści:

1.       Zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji

2.       Brak logiki w zbudowanych tekstach

3.       Zaburzenia ukierunkowania myślenia

Zaburzenia języka:

– niemota, … (analfabetyzm specyficzny)

– afazja, dysfazje … ruchowe, sensoryczne

– niedokształcenie mowy (konstytucjonalne, dziedziczne…)

– agramatyzm, dysgramatyzm…

– przejęzyczenie (lapsus lingua, lapsus calami)… transmutacja, metateza, elizja, epenteza, antycypacja wyrazów, perseweracja wyrazów, kontaminacja)

Zaburzenia substancji – płaszczyzna suprasegmentalna:

1.       Jąkanie (balbuties, dysfemia, spazmofemia, lalo neuroza)

2.       Rhinolalia

3.       Głos i wymowa bezkrtaniowców (głos przełykowy)

4.       Utrata lub zaburzenia zdolności postrzegania i odtwarzania układów rytmicznych

5.       Zaburzenia głosowe: afonia… spastica, hysterica, dysforie: hiper i hipokinetyczne

6.       Fonastenia – zaburzenia siły głosu na skutek pracy mięśni oddechowych, głosowych (razestenia, klezastenia)

7.       Giełkot (Polten, bredouillement, cluttering, tumulus, sermonis, paraphrasia, praeceps, bataryzm, paplanie)

8.       Bradylalia – zwolnienie tempa mówienia. Uszkodzenie układu pozapiramidowego i striparidalnego = zwolniona artykulacja

9.       Tachylalia – przyspiesznie tempa mówienia

Zaburzenia substancji – płaszczyzna segmentalna:

1.       Dyslalia: audiogenna, mechaniczna, funkcjonalna, uszkodzenia obwodowe

2.       Paralalie

3.       Moglilalie

4.       Dysortofonie

Płaszczyzna suprasegmentalna i segmentalna:

1.       Palatolalia

2.       Mutyzm:

– całkowity

– wybiórczy

• opóźnienie rozwoju mowy (w kontekście opóźnienia mowy czynnej)
• Zaburzenia rozwoju mowy wynikające z:
  • zaburzeń słuchu – obwodowe i centralne
  • uszkodzeń centralnych ośrodków mowy – czuciowego i ruchowego na wielu piętrach OUN
  • upośledzenia umysłowego, towarzyszące MPDz
  • stanów emocjonalnych i zaburzeń zachowania
  • dziedziczenia, inne nieklasyfikowane, kombinacje kilku przyczyn

• rozwojowe zaburzenia mowy na podłożu neurologicznym
• zaburzenia mowy spotykane u dzieci, takie jak seplenienie, lelanie, reranie, jąkanie itp.
• alalia, dyslalia – zaburzenia mowy nabyte powstałe w wyniku uszkodzenia aparatu mowy lub, według innych definicji, zaburzenia rozwojowe^{[potrzebny przypis]}
• afonia, dysfonia – upośledzenie fonacji, bezgłos i chrypka wywołane uszkodzeniami krtani, bądź czynnikami psychogennymi
• afazja, anartria, dyzartria – zaburzenia mowy nabyte w wyniku uszkodzenia układu nerwowego
• parafazja