Zakon Iluminatów (z łacińskiego illuminatus – „oświecony”, l. mn. illuminati) – to nazwa nadana kilku grupom, zarówno prawdziwym, jak i fikcyjnym. Historycznie nazwa ta zwykle odnosi się do Bawarskiego illuminati, tajnego stowarzyszenia z epoki Oświecenia, założonego 1 maja 1776 r. w Bawarii, dziś części Niemiec. Celem społeczeństwa było przeciwstawienie się przesądom, obskurantyzmowi, wpływom religijnym na życie publiczne i nadużyciom władzy państwowej. „Porządkiem dnia – pisali w swoich statutach ogólnych – jest położenie kresu machinacjom dostawców niesprawiedliwości, kontrolowanie ich bez zdominowania ich”^[1]. Iluminaci – wraz z masonerią i innymi tajnymi stowarzyszeniami – zostali wyjęci spod prawa przez edykt Karola IV Teodora Wittelsbacha, elektora Bawarii, przy zachęcie Kościoła katolickiego, w 1784, 1785, 1787 i 1790 r.^[2] W ciągu następnych kilku lat grupa została oczerniana przez konserwatywnych i religijnych krytyków, którzy twierdzili, że kontynuowali działalność pod ziemią i byli odpowiedzialni za rewolucję francuską.

Wielu wpływowych intelektualistów i postępowych polityków liczyło się jako członkowie, w tym Ferdynand z Brunszwiku i dyplomata Franz Xaver von Zwackh(inne języki), który był zastępcą Zakonu. Przyciągał ludzi literatury, takich jak Johann Wolfgang von Goethe i Johann Gottfried Herder oraz panujących książąt Gothy i Weimaru.

W późniejszym użyciu „Illuminati” odnosi się do różnych organizacji, które twierdziły, że są powiązane z oryginalnymi bawarskimi Illuminati lub podobnymi tajnymi stowarzyszeniami, chociaż te powiązania są bezpodstawne. Organizacje te były często oskarżane o spiskowanie w celu kontrolowania spraw światowych poprzez organizowanie wydarzeń i zakładanie agentów w rządzie i korporacjach, w celu uzyskania władzy politycznej i wpływów oraz ustanowienia Nowego Porządku Świata.

Adam Weishaupt (1748–1830) został profesorem prawa kanonicznego i filozofii praktycznej(inne języki) na Uniwersytecie w Ingolstadt(inne języki) w 1773 r. Był jedynym profesorem nieklerykalnym w instytucji prowadzonej przez Zakon Jezuitów, rozwiązany przez papieża Klemensa XIV w 1773 r. Jezuici z Ingolstadt nadal zachowali powiązania i pewną władzę na Uniwersytecie, który ciągle uważali za własny. Podejmowali ciągłe próby udaremnienia i zdyskredytowania nieklerykalnego personelu, szczególnie gdy materiały szkoleniowe zawierały wszystko, co uważali za liberalne lub protestanckie. Weishaupt stał się głęboko antyklerykalny, postanawiając szerzyć ideały Oświecenia (Aufklärung) poprzez tajne stowarzyszenie podobnie myślących osób.

Uważając, że masoneria jest droga i nie jest otwarta na swoje pomysły, założył własne społeczeństwo, które miało mieć system stopni oparty na tych z masonerii, ale z własnym programem. Jego pierwotna nazwa dla nowego stowarzyszenia brzmiała „Liga Idealistów (niem.: Bund der Perfektibilisten), lub Przymierze Doskonałości „Covenant of Perfectibility (Perfectibilists)”; później ją zmienił, ponieważ brzmiało to zbyt dziwnie. 1 maja 1776 r. Weishaupt wraz z czterema uczniami utworzyli Perfectibilists, przyjmując Sowę Minerwy za swój symbol. Członkowie mieli używać pseudonimów w społeczeństwie. Weishaupt stał się Spartakusem. Studenci prawa Massenhausen, Bauhof, Merz i Sutor zostali odpowiednio Ajax, Agathon, Tiberius i Erasmus Roterodamus. Weishaupt później wydalił Sutora za lenistwo. W kwietniu 1778 r. Zakon stał się Illuminatenorden, czyli Zakonem Illuminati, po tym, jak Weishaupt poważnie zastanawiał się nad nazwą Zakon Pszczół.

• Iluminaci bawarscy – tajne stowarzyszenie założone 1 maja 1776 roku przez Adama Weishaupta w Ingolstadt, które oficjalnie za cel stawiało sobie szerzenie oświaty i propagowanie idei oświeceniowych oraz powstrzymywanie działalności jezuitów. Pod wpływem Adolpha Kniggego iluminaci bawarscy zaczęli nabierać rysu paramasońskiego za sprawą wzorowanego na lożach systemu stopni wtajemniczenia. Ostatecznie zostało zlikwidowane przez państwo bawarskie. Symbolem stowarzyszenia była sowa Minerwy i oko opatrzności.
• Iluminaci Awiniońscy – hermetyczny obrządek ukształtowany w 1770 roku przez Dom Antoine Joseph Pernety. W 1778 roku przeniesiono centralę do Montpellier. W 1785 roku w Awinionie ukonstytuowała się ezoteryczna społeczność androgyniczna, która przyjęła nazwę Académie des Illumines d’Avignon. Praktykowano w niej rytuał będący przemieszaniem wolnomularstwa i nauk hermetycznych, z widocznym wpływem idei swedenborgiańskich. Była to struktura zrzeszająca bardziej mistyków, kabalistów i alchemików, aniżeli ludzi stawiających sobie rewolucyjne cele polityczne. Na jej czele stanął Tadeusz Leszczyc-Grabianka.
• Nowożytni Iluminaci, których działalność związana jest z Theodorem Reussem i Ordo Templi Orientis.

Poza tym można wskazać na:

• Iluminatów Sztokholmskich – mało znany Zakon, utworzony w celu krzewienia zasad martynizmu.
• Iluminatów Thanaterosa – powstałą w 1978 roku w Londynie społeczność okultystyczną zajmującą się Magią chaosu.

• nowy porządek świata

• René Le Forestier, Les Illuminés de Bavière et la Franc-Maçonnerie allemande (1915)
• Die Korrespondenz des Iluminatenordens. vol. 1, 1776–1781, ed. Reinhard Markner, Monika Neugebauer-Wölk & Hermann Schüttler. – Tübingen, Max Niemeyer, 2005. – ISBN 3-484-10881-9. vol. 2, Berlin, De Gruyter, 2013. – ISBN 978-3-11-029486-6.
• Józef Sebastian Pelczar „Rewolucja francuska wobec religii katolickiej i jej duchowieństwa”, Rzeszów 2005 (pierwodruk 1922 r.)
• Artykuły zamieszczone w Norbert Wójtowicz, Masoneria. Mały słownik, Warszawa 2006:
  • Iluminaci, s. 163–164.
  • Académie Des Illumines D’Avignon, s. 25.
  • Iluminaci Bawarscy, s. 164.
  • Reuss Karl Theodor, s. 320–321.
  • Iluminaci Sztokholmscy, s. 164.
  • Iluminaci Thanateros, s. 164–165.
  • Iluminaci The Theory, s. 200–500.