Zamek w Rabsztynie

nr rej. I-3-18/46 z 17.05.1947 oraz 1292/82 z 2.11.1982[1]
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Rabsztyn
Rozpoczęcie budowy	1 połowa XIV wieku
Zniszczono	1789-1911
Właściciel	Urząd Miasta i Gminy w Olkuszu
Położenie na mapie gminy Olkusz Zamek w Rabsztynie
Położenie na mapie Polski Zamek w Rabsztynie
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zamek w Rabsztynie
Położenie na mapie powiatu olkuskiego Zamek w Rabsztynie
50°18′03″N 19°35′39″E/50,300833 19,594167
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zamek w Rabsztynie – ruiny zamku wybudowanego na Wzgórzu Rabsztyńskim (427,5 m) na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, we wsi Rabsztyn w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim^[2]. Wchodził w skład tzw. Orlich Gniazd.

Etymologia nazwy pochodzi z niem. „Rabenstein”, co w tłumaczeniu na język polski oznacza kruczą skałę. Wiąże się to zapewne ze znaczną obecnością kruków w tymże miejscu, w początkach zakładania warowni. Natomiast niemiecko brzmiącą nazwę można utożsamiać z prawdopodobnym założycielem zamku. Są trzy hipotezy co do tego – pierwsza mówi o biskupie krakowskim Janie Muskacie, druga o królu czeskim i polskim Wacławie II, a trzecia (najbardziej „polska”) o rodzie Toporczyków z Morawicy^[3].

Zamek Rabsztyn leży na Szlaku Orlich Gniazd. Nazwa szlaku, a tym samym zamków, grodów i strażnic na nim leżących, pochodzi od skojarzenia z gniazdami orłów, które to budują swoje „domy” na wysokich, niedostępnych skałach. Zamki Jurajskie, tak jak wspomniane gniazda orłów, budowane były również na trudno dostępnych, wapiennych ostańcach skalnych.

Trudno określić początku zamku, gdyż pierwsze, pisemne potwierdzenia jego bytności pochodzą z 1396 roku i dotyczą kapelana zamkowej kaplicy Grzegorza i Iwa – burgrabiego rabsztyńskiego^[3][4]. Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że pierwsze, drewniane budynki warowni, znajdowały się na wapiennej skale już w 2 poł. XIII w. Zamek pełnił funkcję strażnicy granicznej z Czechami, chronił szlak handlowy z Krakowa do Wrocławia oraz był siedzibą starostów. Murowany obiekt w postaci tzw. „kamienicy” i wieży wybudowany został przypuszczalnie za panowania Kazimierza Wielkiego^[3], jednak istnieją hipotezy, że zamek mógł powstać wcześniej^[5]. Pierwsze informacje o zamku pochodzą z lat 90. XIV wieku, gdy Władysław Jagiełło oddał królewski zamek w zastaw Spytkowi II z Melsztyna herbu Leliwa. Po jego śmierci w roku 1399 zamek w bitwie nad Worsklą, zamek wraz z przyległymi wsiami, objęła wdowa po nim, Elżbieta Melsztyńska^[4]. W rękach Leliwitów zwanych też Melsztyńskimi zamek pozostał do poł. XV wieku. W wyniku podziału majątku po Elżbiecie, zamek objął jej syn Jan Melsztyński. W tym czasie, w 1412 roku na prośbę wojewody krakowskiego Jana z Tarnowa przebudowano zamkową wieżę i studnię za kwotę 52,5 grzywny^[5]. Jan Melsztyński zmarł w 1431 roku i na mocy wyroku królewskiego zamek objął kolejny syn Elżbiety Spytek III Melsztyński, a nie córka Jana Melsztyńskiego Jadwiga z Książa. Spytek zawiązał konfederację polskich husytów przeciw biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Po napadzie na obradującą w Nowym Korczynie radę królewską, został pokonany w bitwie pod Grotnikami, gdzie sam w 1439 roku poległ. Jego majątek wraz z zamkiem został skonfiskowany na rzecz władcy i zajęty przez wojska królewskie. Dzięki wstawiennictwu rycerstwa król Władysław Warneńczyk zwrócił zamek wdowie po Spytku – Beatrycze z Szamotuł, lecz już w formie starostwa (tenuty). W wyniku ugody sądowej z 1441 roku zamek przeszedł w ręce jej wnuczki Jadwigi (córki Jana Melsztyńskiego), zwanej Jadwigą z Książa (Jadwiga Księska^[5][4]. Jadwiga w 1441 roku poślubiła Andrzeja Tęczyńskiego i w ten sposób zamek przeszedł w ręce rodu Tęczyńskich (noszących później nazwisko Rabsztyńscy), którzy w 1443 r. na polecenie króla go wzmocnili, m.in. przypuszczalnie Andrzej Tęczyński nadbudował kamienną wieżę o część ceglaną^[3][5]. Andrzej Tęczyński miał wejść w konflikt z mieszczanami krakowskimi, za pobicie płatnerza, który miał źle wykonać zamówioną przez Tęczyńskiego zbroję. Za udział w zabójstwie Andrzeja Tęczyńskiego sześciu rajców krakowskich zostało straconych, a trzech przebywało w lochu zamku rabsztyńskiego do czasu, aż Kraków wypłaci zadośćuczynienie za Andrzeja^[3]. W rękach Tęczyńskich zamek wraz z przyległymi dobrami pozostawał do roku 1509, kiedy zmarł Andrzej Rabsztyński z Tęczyna, kanonik krakowski i starosta płocki i wraz z nim wymarła cała linia Rabsztyńskich^[4].

W 1511 za sumę 4 tys. florenów zamek przejął podskarbi wielki koronny Andrzej z Kościelca^[5]. Po jego śmierci w 1515 roku, zamek otrzymał w dzierżawę pochodzący z Alzacji krakowski bankier Jan Boner i w ten sposób majątek znalazł się w rękach Bonerów, którzy przez cztery pokolenia sprawowali urząd starostów rabsztyńskich. Około 1523 roku zamek objął jego bratanek Seweryn Boner, posiadający już Ojców, a wkrótce także Ogrodzieniec. Po jego śmierci w 1549 roku zamek objął jeden z jego synów, także Seweryn. W 1573 r. Seweryn Boner młodszy gościł na zamku króla Henryka Walezego^[3]. W 1587–88 podczas kampanii antyhabsburskiej dowódcą załogi był Gabriel (Hawryło) Hołubek, rotmistrz kozacki w służbie polskiej. Obronił on zamek przed atakiem rodziny Zborowskich (sprzymierzonych z Habsburgami), a następnie, z pomocą olkuskich górników, rozbił oddział wojskowy, idący w pomoc Maksymilianowi III Habsburgowi, oblegającemu Kraków.

Po bezpotomnej śmierci Seweryna Bonera młodszego w 1592 roku, zamek stał przeszedł w ręce rodu Firlejów i ich spadkobierców. Dużą inwestycję budowlaną rozpoczął po 1599 roku dyplomata i starosta rabsztyński Mikołaj Wolski, który na miejscu zamku dolnego rozpoczął budowę późnorenesansowego pałacu. Przypuszcza się, że po jego śmierci w 1630 roku budowę mógł kontynuować Zygmunt Gonzaga Myszkowski^[3][5]. Powstał wówczas dwuskrzydłowy budynek o trzech kondygnacjach, w którym było około 40 pomieszczeń. W czasie potopu wycofujące się w 1657 roku wojska szwedzkie spaliły zamek, co poświadcza lustracja z 1660 roku^[4]. Zamek próbowano odbudować, ale zamierzenia tego nie przeprowadzono do końca^[4]. Częściowo był jeszcze używany do początków XVIII w., potem został opuszczony, a właściciele Rabsztyna przenieśli się do wybudowanego w XVIII w. dworku i folwarku, zlokalizowanego przy południowej stronie wzgórza zamkowego. Do początku XX wieku istniała jeszcze wieża główna, będąca najstarszą częścią zamku^[4].

Na zamku odbywają się coroczne turnieje rycerskie i Juromania^[6]. Turystów i odwiedzających przyciąga również częściowa rekonstrukcja założenia, która staraniem Stowarzyszenia Zamek Rabsztyn^[7] i Urzędu Miasta i Gminy Olkusz^[8] (właściciela obiektu) została zrealizowana do roku 2021. Obecnie trwają prace adaptacyjne części pomieszczeń zamkowych.

Ruiny zamku w Rabsztynie pojawiły się w filmie w reż. Giacomo Battiato Karol. Człowiek, który został papieżem.

Zamek Rabsztyn składa się z trzech części – zamku górnego, średniego i dolnego. Całość założenia utrzymana była początkowo w stylu gotyckim, a następnie renesansowym.

Zamek górny tworzy budynek mieszkalny (tzw. „kamienica”) oraz prostokątna w dolnej części i półkolista w górnej części wieża główna, która w połowie XV w. została nadbudowana cegłą w formie ośmiobocznej.

Zamek średni to dwa budynki mieszkalno-gospodarcze, narożna wieża strażnicza oraz mur z bramą wjazdową i dziedziniec. To w tej części warowni mieściła się głęboka studnia, sięgająca dawniej aż po poziom wsi Rabsztyn.

Zamek dolny początkowo obejmował wieżę bramną z mostem (dawniej zwodzonym), mur kurtynowy i kasztel. Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano okazały pałac, burząc część murów. Przed zamkiem, od strony północnej, znajduje się sucha fosa i most. Dawniej nad fosą górowały również wały artyleryjskie.

• 
• 
  Widok z płd.-zach. strony
• 
  Makieta zamku
• 
  Brama wjazdowa
• 
  Ruiny zamku górnego
• 
  Widok z wieży
• 
  Ruiny pałacu zamkowego
• 
  Dziedziniec po rekonstrukcji
• 
  Dziedziniec po rekonstrukcji

• Zamek Rabsztyn. [dostęp 2008-10-21].
• Zamek w Rabsztynie. [dostęp 2008-10-21].
• Zamek w Rabsztynie. [dostęp 2008-10-21].
• Pierzak Jacek, Zamek w Rabsztynie, gm. Olkusz, Człowiek i środowisko naturalne Wyżyny Krakowsko – Wieluńskiej, Dąbrowa Górnicza 1995
• Sławomir Dryja, Waldemar Niewalda, Zamek w Rabsztynie w świetle badań w latach 2001–2014. Podstawowe uwagi, [w:] Ilcusiana, nr 11 (2014), s. 8–21
• Buras B., Historia zamku Rabsztyn w ikonografii, [w:] Rabsztyn wczoraj i dziś, Olkusz, 2010

• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona