Zbigniew Ostroróg-Gorzeński

Data i miejsce urodzenia	15 lutego 1869 Lgów
Data i miejsce śmierci	12 czerwca 1926 Tarce
Przyczyna śmierci	ropne zapalenie opłucnej
Zawód, zajęcie	żołnierz, ziemianin, działacz społeczny
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Zbigniew Ostroróg-Gorzeński herbu Nałęcz (ur. 15 lutego 1869 we Lgowie, zm. 12 czerwca 1926 w Tarcach) – major piechoty Wojska Polskiego, powstaniec wielkopolski, ziemianin, działacz społeczny, kawaler Virtuti Militari.

Urodził się 15 lutego 1869^[1] z ojca Stanisława Gorzeńskiego (syna Hieronima Gorzeńskiego i wnuka Andrzeja Gorzeńskiego) oraz Elżbiety z Węsierskich Gorzeńskiej^[2]. Miał brata Ludwika (1875–1916). Był ostatnim potomkiem w linii męskiej rodu Gorzeńskich herbu Nałęcz (młodszy i chorowity brat Ludwik zmarł przedwcześnie)^[3].

Po ukończeniu szkoły średniej w Jarocinie, studiował rolnictwo na Uniwersytecie Berlińskim^[3]. W 1898, po śmierci ojca, został właścicielem majątku Tarce^[4]. W tarzeckim pałacu zamieszkał wraz z matką i bratem. Hrabia Gorzeński systematycznie wzbogacał odziedziczony po ojcu księgozbiór oraz kolekcję obrazów^[4]. W dniu 22 kwietnia 1901, w prywatnej kaplicy biskupiej w Poznaniu, zawarł związek małżeński z Anielą z Biegańskich Ostrorożyną-Gorzeńską (1875–1920)^[5]. Sakramentu udzielił biskup Edward Likowski^[6]. Małżonkowie nie doczekali się potomstwa^[2][7].

Gorzeński zaangażował się w działalność organicznikowską, mającą stanowić legalną przeciwwagę dla akcji germanizacyjnej na terenie zaboru pruskiego. Wspierał Towarzystwo Czytelni Ludowych, jarocińskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, współfinansował budowę katolickiej Szkoły Powszechnej w Tarcach (otwartej w roku 1914)^[4], zainicjował utworzenie jednostki straży pożarnej w tej samej miejscowości^[8]. Był także opiekunem jarocińskiego ruchu skautowego – m.in. udostępniał przyszłym młodym powstańcom wielkopolskim swoje lasy, w których mogli urządzać ćwiczenia strzeleckie^[1]. Od 1918 pełnił funkcję przysięgłego w Sądzie Okręgowym w Ostrowie Wielkopolskim. Rozwijał w Tarcach ośrodek sztucznej hodowli zwierząt, tzw. Zwierzyniec, o łącznej powierzchni ponad 200 ha^[4]. Był zapalonym myśliwym, udzielał się aktywnie w pracach Towarzystwa Łowczego w Wielkopolsce. Publikował ponadto artykuły w dwutygodniku o tematyce myśliwskiej – Łowca^[9].

W latach 1902–1903 odbył służbę wojskową w armii pruskiej, w trakcie której został mianowany podporucznikiem. Był żołnierzem w 1 pułku huzarów w Miliczu^[7]. Do wybuchu wojny gospodarował w rodzinnym majątku. Stał na czele organizacji konspiracyjnej „Jedność”. Otrzymał awans na kapitana, ze starszeństwem od 1 września 1914^[4] W dniu 29 listopada 1918 objął dowództwo nad oddziałem wojskowym stacjonującym w Jarocinie. Pod komendą Gorzeńskiego liczebność tej jednostki zaczęła gwałtownie wzrastać – w dniu wybuchu powstania (27 grudnia tego roku) oddział liczył ok. 600 ludzi^[10].

W momencie wybuchu powstania Gorzeński przebywał w Poznaniu, dokąd udał się na powitanie Ignacego J. Paderewskiego^[10]. Postępy zrywu w Poznaniu sprawiły, że Gorzeński mógł powrócić do swojego oddziału w Jarocinie już w dniu 29 grudnia. Rankiem 1 stycznia 1919 dwie kompanie z jego oddziału udały się do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie po połączeniu sił z Batalionem Pogranicznym ze Szczypiorna, brały udział w przejęciu najważniejszych strategicznie punktów miasta – garnizon niemiecki oddał Ostrów bez walki^[11]. Jeszcze tego samego dnia Gorzeński wraz z kompaniami powrócił do Jarocina i na tamtejszym Rynku wziął udział w uroczystym przejęciu władzy w mieście. Zawieszona na budynku ratusza polska flaga stała się symbolem powrotu Jarocina do Polski^[11]. Resztki garnizonu niemieckiego oraz niemiecka część mieszkańców nie stawiała najmniejszego oporu.

Również tego samego dnia (1 stycznia) brał udział w rokowaniach z garnizonem niemieckim w Krotoszynie. Proporcja sił niemieckich i polskich w Krotoszynie nie była na tyle korzystna dla Polaków, aby przejąć miasto siłą. W wyniku rokowań garnizon niemiecki zgodził się jednak opuścić miasto, zachowując broń indywidualną (sprzęt ciężki pozostał na miejscu). W ten sposób Krotoszyn także znalazł się w rękach polskich^[12].

3 stycznia 1919 batalion Gorzeńskiego brał udział w wyzwoleniu miasta Zduny^[13]; z kolei atak na opanowany przez Niemców Zbąszyń w dniach 6–11 stycznia nie powiódł się^[12].

W dniu 7 stycznia 1919 mjr Stanisław Taczak (przywódca powstania wielkopolskiego) mianował Gorzeńskiego dowódcą VI Okręgu Wojskowego z siedzibą w Jarocinie; po zmianach reorganizacyjnych został komendantem etapu III Okręgu Wojskowego w Jarocinie. Był jednym z twórców 11 Pułku Strzelców Wielkopolskich^[14].

W powstaniu Gorzeński szkolił, dostarczał wyżywienia i fundował sztandary żołnierzom. Za udział w powstaniu otrzymał Krzyż Srebrny Virtuti Militari kl. V (2 IV 1921). 

Gorzeński został pierwszym po odzyskaniu niepodległości Honorowym Obywatelem Miasta Jarocina^[3]. Imieniem hrabiego nazwano także plac w Jarocinie (później zwany także imieniem Bohaterów Stalingradu^[15], następnie Parkiem Zwycięstwa^[16], a od dnia 29 listopada 2016 ponownie imieniem Gorzeńskiego^[17]; w mieście istnieje ponadto ulica do dziś nosząca imię Gorzeńskiego). Ze względu na zły stan zdrowia, przeniesiony w dniu 24 marca 1920 do rezerwy^[7]. Rok później, 28 maja, został awansowany do stopnia majora^[4]. Zweryfikowany w tym stopniu ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 w korpusie oficerów piechoty. W 1922 był oficerem rezerwy 81 Pułku Piechoty^[18]. W następnym roku był oficerem rezerwy 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich we Lwowie^[19]. W 1924 został ponownie przeniesiony do korpusu oficerów pospolitego ruszenia piechoty i przydzielony do 69 Pułku Piechoty w Gnieźnie^[20].

Po wycofaniu się ze służby wojskowej, osiadł w majątku tarzeckim, gdzie zajął się działalnością rolną i społeczną^[14], m.in. w 1922 został komendantem jarocińskiego Towarzystwa Powstańców^[3].

W 1920 małżonka hrabiego, Elżbieta, w podzięce za szczęśliwy powrót Zbigniewa z powstania, postawiła w parku tarzeckim zachowaną do dziś figurkę Matki Boskiej z Lourdes^[21] (w czasie wojny ukrywano ją przed Niemcami).

Hrabia Gorzeński wspomagał finansowo studia seminaryjne późniejszego biskupa pomocniczego poznańskiego – Franciszka Jedwabskiego z sąsiedniej Wilkowyi. Przygarnął także wyrzuconą z sąsiedniego majątku rodzinę Zgorzelaków oraz dwójkę sierot z Cykowa^[22]. Brał udział w akcjach pomocy ubogim w rejonie jarocińskim. Zainicjował budowę pomnika powstańców wielkopolskich w Jarocinie^[23].

Zbigniew Ostroróg-Gorzeński zmarł 12 czerwca 1926 w Tarcach^[4]. Przyczyną śmierci było ropne zapalenie opłucnej^[24]. Po uroczystościach pogrzebowych w kościele parafialnym w Wilkowyi, trumnę złożono w kaplicy grobowej Gorzeńskich we Lgowie. Starym zwyczajem szlacheckim nad trumną Gorzeńskiego złamano miecz, tarczę i pieczęć herbową^[3] – na znak wygaśnięcia linii męskiej rodu.

Jesienią 1959 szczątki hrabiego (wraz ze wszystkimi trumnami z krypty grobowej) przeniesiono na cmentarz we Lgowie^[25], gdzie spoczywają do dziś.

Imieniem hr. Zbigniewa-Ostroroga Gorzeńskiego nazwano park w Jarocinie^[15] (przylegający do ulic Hallera i Śródmiejskiej) oraz ulice w Jarocinie i Żerkowie^[26]. W tym samym parku, w 150. rocznicę urodzin (tj. 15 lutego 2019 r.), odsłonięto pełnowymiarowy pomnik komendanta^[23]. Odczytany został apel poległych, w którym przywołano wszystkich jarociniaków poległych w powstaniu wielkopolskim. Ze względu na trwającą żałobę narodową (po śmierci Jana Olszewskiego), podczas uroczystości orkiestra wojskowa mogła wykonać jedynie Hymn Polski oraz – po apelu poległych – sygnał Wojska Polskiego i utwór "Śpij kolego". Odsłonięcia pomnika dokonał burmistrz miasta – Adam Pawlicki.

We wrześniu 2018 na budynku kręgielni przy ul. Jarocińskiej w Żerkowie, powstał mural upamiętniający 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości oraz wybuch powstania wielkopolskiego^[27]. Mural przedstawia m.in. majora Zbigniewa Ostroroga-Gorzeńskiego. Malowidło wykonali Maciej Tomaszewski i Filip Fajfer – na zlecenie Urzędu Gminy Żerków.

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 1005^[7]

• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Alfabetyczny spis oficerów rezerwy. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922-05-01.
• Bogusław Polak (red.): Kawalerowie Virtuti Militari 1792 – 1945. T. 2/2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Koszalinie, 1993. ISBN 83-900510-0-1.