Zbiory specjalne – materiały biblioteczne, które z różnych powodów są traktowane inaczej niż zwykłe druki. Zbiory specjalne dzielą się na: tradycyjne i współczesne.

Tradycyjnie do zbiorów specjalnych zalicza się:

• zbiory rękopisów, starodruków wraz z inkunabułami
• zbiory kartograficzne
• zbiory muzyczne i zbiory graficzne

Ponadto, w niektórych bibliotekach istnieją zbiory:

• numizmatów
• ekslibrisów
• cymelia

Obecnie pojęcie zbiorów specjalnych coraz bardziej rozszerza się. Dlatego zaliczamy do nich:

• dokumenty życia społecznego (afisze, ulotki, druki ulotne, teatralia) itp.
• mikrofilmy
• fotokopie
• przeźrocza

i inne tego typu dokumenty powstałe przy pomocy techniki fotograficznej (reprografia).

W bibliotekach technicznych gromadzone są również zbiory specjalne, takie jak:

• normy
• patenty
• opisy konstrukcyjne
• katalogi
• cenniki
• rysunki techniczne
• fotografie

itp.

Poszczególne grupy zbiorów specjalnych wyodrębniły się stopniowo wraz z rozwojem zbiorów bibliotecznych w miarę jak zwiększały się zbiory poszczególnych bibliotek oraz tworzono obowiązujące zasady katalogowania^{[potrzebny przypis]}. Ten trend w bibliotekarstwie został zapoczątkowany już w pierwszej połowie XIX w. i ciągle aktywnie się rozwija^{[potrzebny przypis]}. Dlatego wciąż powstają (zostają wyodrębnione) nowe grupy zbiorów specjalnych (np. nagrania słowne). Wymagają one specjalnego opracowania, w związku z czym powstają odpowiednie instrukcje katalogowe.

• Gromadzenie zbiorów specjalnych odbywa się najczęściej w obrębie wyodrębnionej komórki biblioteki zajmującej się nabywaniem i uzupełnianiem zbiorów Akcesja. Tam też zazwyczaj dokonuje się wszystkich czynności rejestracyjnych związanych z ich wpływem do biblioteki.

• Opracowanie zbiorów specjalnych odbywa się na ogół w ramach odrębnych jednostek organizacyjnych (oddziałów, sekcji, gabinetów) na podstawie przepisów obowiązujących w kraju oraz szczegółowych wytycznych lub instrukcji obowiązujących w danej bibliotece.

• Opracowanie rękopisów obejmuje wydzielenie z zasobów bibliotecznych jednostek rękopiśmiennych i sporządzenie dla nich odrębnych opisów katalogowych Katalog rękopisów.

Według wytycznych dotyczących opracowania rękopisów w bibliotekach polskich opis katalogowy rękopisu obejmuje^{[potrzebny przypis]}:

• sygnaturę,
• ogólny tytuł rękopisu,
• spis jego zawartości,
• opis bibliologiczny i zewnętrzny, język rękopisu, czas jego powstania, stosunek do oryginału, materiał, iluminacje, filigrany, wymiar, liczbę tomów, kart, pismo, oprawę) oraz
• informacje bibliograficzne o publikacji części lub całości tekstu.

Przy opracowaniu rękopisów średniowiecznych występuje konieczność podawania incipitu i explicitu.

Szczegółowe przepisy katalogowania inkunabułów zostały zamieszczone w trzecim tomie "Gesamtkatalog der Wiedgendrucke", wydanym w Berlinie w 1928 roku^{[potrzebny przypis]}.

Opis katalogowy obejmuje:

• hasło,
• skrócony tytuł dzieła,
• miejsce wydania,
• drukarza,
• datę wydania,
• format,
• cytat bibliograficzny,
• proweniencję dzieła,
• oprawę i jej opis.

Druki XVI-wieczne opracowuje się analogicznie^{[potrzebny przypis]}. Natomiast działa pochodzące z XVII i XVIII w. w sposób odpowiednio uproszczony. Dla tzw. poloników podaje się cytat z Bibliografii Estreichera^{[potrzebny przypis]}.

• Bibliotekarstwo, pod red. Z. Żmigrodzkiego, J. Ratajewskiego, A. Tokarskiej, Warszawa 1994, s. 102-112,
• J. Cygańska, Zbiory specjalne, [w:] Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, pod red. K. Głombiowskiego, B. Świderskiego, H. Więckowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 321,
• A. Jazdon, Zbiory specjalne-luksus czy narodowy obowiązek?, [w:] Stan i potrzeby bibliotek uczelnianych. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej Poznań, 13-15.11. 2002, pod red. A. Jazdona, A. Chachlikowskiej, Poznań 2002, s. 149-170,
• Pomoce do nauczania przedmiotu "Zbiory specjalne" w bibliotece fachowej, oprac. E. Stachowska-Musiał, Warszawa 1985,
• Zbiory specjalne, [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, k. 2607-2608.