Zygmunt Klukowski

Podwiński

Data i miejsce urodzenia	25 stycznia 1885 Odessa
Data i miejsce śmierci	23 listopada 1959 Szczebrzeszyn
Narodowość	polska
Ważne dzieła
Materiały do dziejów Zamojszczyzny w latach 1939–1944
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Zygmunt Klukowski, ps. „Podwiński” (ur. 13 stycznia^?/25 stycznia 1885 w Odessie, zm. 23 listopada 1959 w Szczebrzeszynie) – polski lekarz, bibliofil, kolekcjoner ekslibrisów, historyk regionalista, autor pamiętników, oficer Wojska Polskiego, Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej.

Jeden z trzech (obok Stanisława Pojaska z Biłgoraja i Janusza Petera z Tomaszowa Lubelskiego) zasłużonych lekarzy – kronikarzy wydarzeń okresu okupacji niemieckiej (1939–1944) na Roztoczu.

Urodził się w kresowej polskiej ziemiańskiej rodzinie Jordana i Felicji. Jego ojciec prowadził aptekę w Odessie, skąd w 1892 roku przeniósł się z rodziną do Moskwy. Zygmunt, który w tym czasie uczęszczał do gimnazjum, już w szóstej klasie włączył się aktywnie w działania tajnej organizacji uczniowskiej. Wiosną 1904 roku zdał maturę i zapisał się na medycynę na Uniwersytet Moskiewski, gdzie również należał do polskiej organizacji studenckiej. W 1905 roku brał czynny udział w strajkach studenckich. Po zamknięciu Uniwersytetu przeniósł się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego do Krakowa. W czasie studiów należał do „Spójni”. Z polecenia PPS zajmował się przerzutem „bibuły” do Warszawy. Studia medyczne ukończył w 1911 roku.

W czasie I wojny światowej, w latach 1914–1917, był żołnierzem w służbach medycznych armii rosyjskiej i służył na froncie w Prusach Wschodnich^[1].

W październiku 1919 roku został dyrektorem szpitala św. Katarzyny w Szczebrzeszynie. Oprócz kierowania szpitalem i prowadzenia prywatnej praktyki lekarskiej angażował się w życie lokalnej społeczności. W latach 1920–1921 służył w Wojsku Polskim (kapitan lekarz rezerwy)^[2].

Przez całe życie gromadził materiały dotyczące historii medycyny, historii regionu. Był członkiem Rady Bibliofilskiej, Towarzystwa Miłośników Książki w Krakowie, Klubu Dobrej Książki w Warszawie. Popularyzował wśród młodzieży wiedzę o książkach, wydawał druki bibliofilskie, książki wspomnieniowe, organizował wystawy książki. Jego prywatny księgozbiór osiągnął prawie dziesięć tysięcy woluminów.

W 1923 roku z jego inicjatywy powstało w Zamościu Koło Miłośników Książki, które – również dzięki niemu – w 1927 roku przejęło na własność i reaktywowało Bibliotekę Miejską w Zamościu. Koło prowadziło też działalność wydawniczą. Był redaktorem naczelnym czasopisma „Teka Zamojska. Kwartalnik Regionalny”. Z jego inicjatywy w 1925 roku zorganizowano w Zamościu, w gmachu dawnego klasztoru franciszkanów, muzeum regionalne, na którego rzecz podarował duże zbiory sztuki ludowej, głównie ceramiki.

W 1939 roku włączył się w działalność konspiracyjną, był żołnierzem Związku Walki Zbrojnej, potem Armii Krajowej. Kierował Biurem Informacji i Propagandy w Zamojskim Inspektoracie AK. Przez całą wojnę był lekarzem oddziałów partyzanckich. Do szpitala przyjmował rannych żołnierzy podziemia, za co groziła mu kara śmierci. Podczas pracy konspiracyjnej zaczął też gromadzić świadectwa z okresu okupacji: dokumenty ruchu oporu na Zamojszczyźnie, wspomnienia, dzienniki i relacje (często pisane na jego zamówienie). Zebrany materiał posłużył do wydania czterech tomów Materiałów do dziejów Zamojszczyzny w latach 1939–1944. Jego dzienniki stanowiły materiał dowodowy w jednym z procesów norymberskich w listopadzie 1947 roku – w procesie funkcjonariuszy Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS. Został powołany jako świadek oskarżenia w sprawie pacyfikacji Zamojszczyzny.

Tuż po wyzwoleniu, wspólnie z kilkoma mieszkańcami Szczebrzeszyna, założył Komitet Odbudowy Szkół, dzięki któremu już 1 września 1944 zaczął się rok szkolny w miejscowym gimnazjum. Powołano także w Szczebrzeszynie Zasadniczą Szkołę Zawodową, a w 1948 roku z jego inicjatywy otwarto Miejską Bibliotekę Publiczną.

W 1950 roku został aresztowany powtórnie (pierwszy raz na krótko w 1946 roku) za przynależność do AK, faktycznie szykanowano go za odmowę współpracy z nowymi władzami komunistycznymi i ukrycie archiwum oddziałów AK. Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie skazał go na 2 lata pozbawienia wolności w zawieszeniu. Niedługo potem, w dniu 3 lipca 1952 roku, ponownie go aresztowano. Drugi pobyt w więzieniu związany był z działalnością jego syna Tadeusza, który związał się z podziemną organizacją „Kraj”, za co ten został skazany na karę śmierci i rozstrzelany 30 czerwca 1953 w więzieniu przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie. Do dziś nie wiadomo, gdzie został pochowany.

Wówczas też Zygmunt Klukowski został ponownie skazany, tym razem na 10 lat. Miał wówczas 67 lat.

Po powrocie z więzienia wrócił do praktyki lekarskiej. Dopiero pod koniec życia zaczął być doceniany przez oficjalne władze. W 1956 roku został zrehabilitowany, rok później otrzymał za całokształt swej działalności nagrodę wojewódzką, a 28 czerwca 1959 roku otrzymał najwyższe odznaczenie bibliofilskie – Order Białego Kruka ze Wstęgą Białej Myszy. W lipcu 1959 roku odebrał nagrodę tygodnika „Polityka” za „Dziennik z lat okupacji”, jako najlepszy zapis w najnowszej historii Polski.

Zmarł w szpitalu w Szczebrzeszynie. Został pochowany na cmentarzu w Szczebrzeszynie.

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1958)
• Złoty Krzyż Zasługi (dwukrotnie: 1937, 18 czerwca 1948^[3])
• Srebrny Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937)^[4]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości^[2]
• Order Białego Kruka ze Wstęgą Białej Myszy (28 czerwca 1959)

Od 1985 roku wręczana jest Nagroda im. Zygmunta Klukowskiego. Ponadto rada miasta Szczebrzeszyn nadała w 1996 roku jego imię Zespołowi Szkół nr 2 (przed szkołą postawiono jego popiersie). Jego nazwiskiem nazwano także ulicę (dawniej Klasztorną), przy której stoją budynki szpitalne.

• Organizacja pomocy lekarskiej dla włościan w Ordynacji Nieświeskiej książąt Radziwiłłów w pierwszej połowie XIX wieku, Poznań 1925.
• Lekarze jako dowódcy oddziałów powstańczych w 1863 roku, Warszawa 1926.
• Lekarze w powstaniu 1863 r. polegli w boju, zamordowani i straceni z wyroków sądu [Referat wygłoszony 15 lipca 1925 roku w Warszawie na II Zjeździe Historyków Medycyny], Poznań 1926.
• Opis dżumy w Lublinie w roku 1625, Poznań 1926.
• Dawne Szkoły im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811–1852, Zamość 1927.
• Instrukcja dla lekarzy polowych w powstaniu 1863 roku, Warszawa 1937.
• Dzieje Fundacji Szkolnej im. Zamoyskich w Zamościu i Szczebrzeszynie, „Teka Zamojska” z 1938 nr 3.
• Pieśni oddziałów partyzanckich Zamojszczyzny (wydane pod ps. „Podwiński”), bez miejsca wydania 1944.
• Terror niemiecki w Zamojszczyźnie 1939–1944, Zamość 1945.
• Wysiedlenie Szczebrzeszyna i utworzenie gminy niemieckiej, Zamość 1945.
• Niemcy i Zamojszczyzna 1939–1944, Zamość 1946.
• Zamojszczyzna w walce z Niemcami 1939–1944, Zamość 1946.
• Dywersja w Zamojszczyźnie 1939–1944, Zamość 1947.
• How the eviction of Poles by the Germans from the area of Zamosc was carried out. German Crimes in Poland, Warszawa 1947.
• Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939–1944, Lublin 1958, 1959 (wznowienie: Zamość 2020).
• Dziennik 1944–1955, Lublin 1990 (wznowienie: Zamość 2019).
• Walki oddziałów ZWZ – AK i BCH Inspektoratu Zamojskiego w latach wojny 1939–1944, t. II (współautor: A. Glińska i J. Jóźwiakowski), Lublin 1990.
• W przyfrontowym miasteczku, „Tygodnik Zamojski” z 1990 nr 41.
• Zamojszczyzna I. 1918–1943, II. 1944–1953, Wydawnictwo KARTA, Warszawa 2007.
• Zamojszczyzna. 1918–1959, Wydanie IV, Wydawnictwo KARTA, koordynacja i opracowanie Agnieszka Knyt, Warszawa 2023.

• Bibliografia prac Zygmunta Klukowskiego i literatura o nim, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4, s. 20–33.
• D. Fleischer, On the personality of Dr Klukowski. Book of Memory to the Jewish Community of Shebreshin, Kiriat Yam 1984.
• T. Jackowski, Gdzieś tam bije serce Polski [reportaż o dr Klukowskim], „Życie Warszawy” z 1957 nr 170/171.
• J. Kapuścik, Zygmunt Klukowski – lekarz – bibliofil i jego korespondenci (wybór listów), „Roczniki Biblioteczne” z 1983 z. 1–2.
• Z. Mańkowski, Doktor ze Szczebrzeszyna, „Region Lubelski” z 1986 nr 1(3).
• Relacje z uroczystości, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4, s. 20–21.
• Z. Mańkowski, Kronikarz ze Szczebrzeszyna dr Z. Klukowski, „Kamena” z 1956 nr 9.
• H. Pająk, Ponownie w więzieniu [o procesie dr Klukowskiego], „Tygodnik Zamojski” z 1990 nr 30.
• A. Przysada, Ukochał miasto i ludzi, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” z 1998 nr 2–3.
• A. Przysada, Zygmunt Klukowski lekarz ze Szczebrzeszyna 1885–1959, Szczebrzeszyn 2000.
• T. Smołka, Ze wspomnień o doktorze Klukowskim, „Bibliotekarz Lubelski” z 1961 nr 1–4.
• B. Szyszka, Pracowite życie, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” z 1985 nr 3.
• A. Wiktor, Jeniec, „Tygodnik Zamojski” z 1991 nr 51–52.
• „Kwartalnik Wojewódzkiego Domu Kultury w Lublinie” z 1988 nr 3–4.

Zobacz kolekcję cytatów Zygmunta Klukowskiego w Wikicytatach

• Strona poświęcona Zygmuntowi Klukowskiemu. klukowski.webpark.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-10)]. Internet Archive.
• Strona poświęcona działaczom regionalnym
• Informacja o nagrodzie Tygodnika Polityka