Ariusz

Ariusz, syn Ammoniusa, pobierał nauki u Lucjana, prezbitera z Antiochii. Piotr, biskup Aleksandrii udzielił mu święceń diakonatu, jednak z czasem wykluczył go z gminy chrześcijańskiej z powodów dyscyplinarnych. Następca Piotra, biskup Achillas przyjął z powrotem Ariusza i ustanowił proboszczem w portowej dzielnicy Aleksandrii zwanej Baukalis. Kolejny biskup, Aleksander zażądał wyjaśnienia głoszonych przez niego nauk, które zyskiwały na popularności, na co Ariusz zareagował oskarżeniem biskupa o herezję sabelianizmu. Swoją doktrynę zawarł w dziele Thalia (Uczta), którego fragmenty zachowały się do dziś (wraz z kilkoma jego listami) w pismach św. Atanazego z Aleksandrii. Biskup Aleksander zwołał w 318 (lub później, lecz przed 325) synod lokalny, który potępił Ariusza i jego nauki. Od początku najpoważniejszym przeciwnikiem Ariusza był Atanazy Wielki , który po śmierci abp. Aleksandra w 328 został wybrany patriarchą aleksandryjskim.

W 325 pogański cesarz Konstantyn I Wielki zwołał do Nicei synod, uznany po latach za pierwszy sobór powszechny, na którym papieża Sylwestra reprezentował biskup Hozjusz z Kordoby, będący również doradcą cesarza Konstantyna. Sobór skazał Ariusza na wygnanie, a jego księgi nakazał spalić. W 334 uczeń Ariusza, Wulfila głosił nauki swego mistrza wśród Wizygotów. Ariusz zmarł w 336 w drodze na obrady synodu, który miał go zrehabilitować i przyjąć ponownie do Kościoła. Tymczasem stworzona przez niego doktryna zyskała popularność i zagrażała ortodoksji katolickiej. W okresie rządów cesarzy Konstancjusza i Walensa, arianizm cieszył się ich poparciem.

Od czasu zdławienia arianizmu, jego twórca jest uznawany za symbol kwestionowania boskości Chrystusa, czy też Jego pełnej boskości, w połączeniu z przekonaniem, że Jezus jest pierwszym z Boskich stworzeń. Na Ariusza powoływali się bracia polscy i inni unitarianie. Współcześnie całokształt jego poglądów na temat Boga Ojca i Syna Bożego jest zbudowany na podstawie pism przeciwników z czasów kontrowersji. Wprawdzie dzieła samego Ariusza prawie w całości zostały zniszczone, niemniej zachowały się pewne źródła, z których wyprowadza się twierdzenie, że jego wiara różniła się od sposobu w jaki rozumieli ją jego adwersarze. To przekonanie wpisuje się w szerszy nurt poglądów teologicznych po II Soborze Watykańskim, które cechują się podejściem rewizjonistycznym i irenistycznym oraz kwestionowaniem tradycyjnego nauczania Kościoła katolickiego. Przykładem współczesnych prób rehabilitacji Ariusza jest powoływanie się na jeden z jego listów do Euzebiusza z Nikomedii:

Tymczasem Ariusz nigdy nie wierzył we współistotną (homoousios) z Bogiem Ojcem boskość Syna Bożego. Wierzył natomiast w boskość Jezusa Chrystusa na sposób adopcjanistyczny, podważając tym samym dogmat równości w Bóstwie i różnicy w osobach w Trójcy Przenajświętszej.

Od Gotów, już po śmierci Wulfili (w 383), arianizm przejęły kolejne plemiona germańskie: Gepidowie i Wandalowie. Później Alamanowie, Turyngowie i Longobardowie. Jedynie Frankowie pozostali poganami. W V wieku ludy germańskie wtargnęły do imperium rzymskiego. Władcy germańscy mianowali ariańskich biskupów i osadzali ich na biskupstwach. Zatem chrześcijaństwo ariańskie było w pełni kontrolowane przez książąt, mocodawców ariańskich biskupów. Dlatego germańscy władcy wspierali arianizm i zwalczali chrześcijaństwo nicejskie, trudne do kontrolowania przez władców. Wielu z nich siłą nawracało na arianizm swych nowych, katolickich poddanych w Galii, Hiszpanii i Afryce północnej. Wizygoci w 415 podbili Akwitanię i Prowansję. Ich król Euryk przepędził z podległego mu terytorium biskupów katolickich i osadził na ich miejscu podległych mu biskupów ariańskich. Podbiwszy w Hiszpanii germańskich Swebów, zmusił ich do przyjęcia arianizmu. W Afryce Wandalowie założyli własne państwo. Wandalscy królowie Genzeryk i Huneryk wypędzali katolickich biskupów, a nawet skazywali na śmierć za odmowę przejścia na arianizm. Dochodziło do mordowania przez żołnierzy Huneryka ludności miejscowej (niegermańskiej) zgromadzonej na nabożeństwach nieariańskich. W wyniku tej polityki wszystkie miejsca kultu w królestwie Wizygotów przeszły w ręce arian. Zmuszano ludzi do apostazji. Z tą praktyką zerwał król Hilderyk, ale został pozbawiony władzy w 532, a jego następca Gelimer powrócił do starych praktyk, gdyż arianizm był uznawany za wyznanie Germanów. Ludność miejscowa (rzymska w Italii, galorzymska w Galii, mieszkańcy Hiszpanii i Afryki Północnej) była wyznania katolickiego. Zatem konflikt religijny nakładał się na niechęć ludności rzymskiej do najeźdźców, obcych kulturowo i religijnie. Gwałty władców germańskich jedynie pogłębiały te różnice.

• J.W. Kowalski, Reformatorzy chrześcijaństwa, Warszawa 1970.
• H. Pietras, Sobór Nicejski (325), Kraków 2013.
• A. Sarwa, Herezjarchowie i schizmatycy, Sandomierz 2010.
• J.M. Szumski, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
• Religia. Encyklopedia PWN, tom 1, Warszawa 2001.
• Athanasius of Alexandria, History of the Arians, London, 2013.