Zofia Grzesiak

Urodziła się w Kryczylsku na Wołyniu w biednej rodzinie chasydzkiej, jako córka Mortha Wolfa i Rajzeł z domu Gutman, zajmujących się drobnym handlem. Jej ojciec był również chazanem w miejscowej synagodze^[1]. Ukończyła kilka klas chederu. W 1938 roku została wydana za mąż, 9 września 1939 roku urodziła córkę^[1]. W domu posługiwała się językiem jidysz^[2].

Podczas okupacji niemieckiej cała rodzina uwięziona została w getcie w Sarnach, gdzie zamordowana została cała jej rodzina oprócz córki. Została uratowana przez jej przedwojennego sąsiada, Tadeusza Grzesiaka, który uzyskał dla niej i córki odpowiednie dokumenty^[2][3]. Przyjęła następnie imię Zofia oraz nazwisko swojego opiekuna. Podawali się za polską rodzinę, mieszkali w Kryczylsku. W 1943 roku rodzina została zaatakowana przez ukraińskich nacjonalistów^[1][4]. Następnie rodzina opuściła dom i tułała się, w maju 1943 roku zostali zatrzymani przez Niemców podczas łapanki w Sarnach, trafili do obozu pracy w Leopoldsdorf^[1]. Wraz z mężem pracowała w fabryce, później została jednak przeniesiona do pracy jako sprzątaczka^[2][5].

W 1945 roku powrócili do Polski, zatrzymali się w Jastkowie^[2]. Następnie wzięła ślub z Tadeuszem Grzesiakiem. Początkowo mieszkali w Pile, gdzie ochrzczona została jej córka, a Grzesiak otworzył warsztat mechaniczny i olejarnię^[1]. Byli szesnastą polską rodziną, która osiedliła się na tych terenach^[2][6]. W 1952 roku zamieszkali w Lublinie, gdzie zajęła się prowadzeniem domu, w wolnym czasie pisząc oraz prowadząc dziennik^[1]. W 1958 roku jej mąż został uhonorowany tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata^[2].

Zainteresowanie jej twórczością przyniosło opulikowanie w 1983 roku reportażu Małgorzaty Niezabitowskiej dotyczącego lubelskich Żydów. W 1986 roku jej opowiadanie Stan małżeński zostało wydane w publikacji Remnants: The Last Jews of Poland^[7]. W 1992 roku Państwowy Instytut Wydawniczy wydał jej autobiograficzną powieść Między Horyniem a Słuczą. Jej opowiadania publikowane były także w „Akcencie”, „Kamenie” i „Fołks Sztyme”^[7]. Kilka jej utworów opublikowano także w 2001 roku w antologii Contemporary Jewish Writing in Poland^[7][8].

Była członkiem filii lubleskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Po śmierci męża podupadła zdrowotnie, cierpiała z powodu utraty słuchu^[9]. Pisała jednak prawie do końca życia. Została pochowana obok męża na cmentarzu przy ulicy Lipowej w Lublinie^[9].

Jej córka, Wanda Lotter (ur. 1939), jest aktywistką społeczności żydowskiej w Lublinie^[2].

Zofia Grzesiak jest autorką prozy literackiej i wspomnieniowej, poświęconej losom polskich Żydów. Z bogatego dorobku opublikowała tylko dwie powieści i kilka opowiadań^[7]. Pozostawiła po sobie wiele nieopublikowanych utworów, maszynopisy oraz rękopisy^[9].

• Dzwony paschalne, „Akcent” 1990, nr 1/2, s. 117–121.
• Mętna woda, „Akcent” 1990, nr 1/2, s. 121–126.
• Pajka (fragment powieści), „Akcent” 1996, nr 1, s. 51–61.
• ...nie pozwolił mi skonać ze strachu, „Kamena” 1991, nr 3/4, s. 31–34.
• Ten umarł, ta zwariowała, tamtego zabili w więzieniu [fragment powieści Przekleństwo posagu], „Kamena” 1990, nr 1, s. 17–22.
• Sześć córek, „Fołks-Sztyme” 1990, nr 13, s. 8–9.
• Sześć córek, „Fołks-Sztyme” 1990, nr 14^[2].

• MonikaM. Adamczyk-Garbowska MonikaM., Grzesiak (Grzesiakowa) Zofia, [w:] Sylwetki Żydów lubelskich: leksykon, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2019, ISBN 978-83-7306-844-5 [dostęp 2025-03-25] .
• BartoszB. Gajdzik BartoszB., MaciejM. Tuora MaciejM., Biogram, [w:] Zofia Grzesiak. Życie - wspomnienia - twórczość, „Scriptores”, 49, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2020, ISSN 1644-9444 .???

• Zofia Grzesiak na stronie sprawiedliwi.org.pl
• Alfred Marek Wierzbicki. Kamyk na trumnie. „Angelus Bronowicki. Gazeta Parafii św. Michała Archanioła w Lublinie”. 1 (1), s. 11, 2004. Lublin: Norbertinum. 
• Zofia Grzesiak na stronie Ośrodka „Brama Grodzka - Teatr NN”.