Abulghazi Bahadur-chan

Abulghazi Bahadur-chan (czagatajski ابوالغازی بهادرخان; ur. prawdopodobnie 24 marca 1603 w Ürgençu, zm. w marcu 1664 w Chiwie) – chan Chiwy w latach 1644 do 1663, znany przede wszystkim ze swoich dzieł historycznych w języku czagatajskim.

Był synem Arab Muhammad-chana (1603-1623) i Mihr Banu, która tak samo jak jego ojciec pochodziła z rodu Szejbanidów. Arab Muhammad w 1619 przeniósł stolicę z Ürgençu (który stracił na znaczeniu wskutek zmiany biegu Amu Darii) do Chiwy i pozostawił Abulghaziego wraz z jego bratem Habaszem Sultanem jako współrządców miasta. Wkrótce Habasz Sultan, wraz z innym bratem, Ilbarsem, podnieśli bunt przeciwko ojcu, pojmali go i oślepili. Podczas tego wewnątrzdynastycznego konfliktu Abulghazi wraz ze swoim starszym bratem, Isfandijarem (1623-1642), pozostał wierny ojcu, i po jego porażce uciekł do Samarkandy. Tymczasem Isfandijarowi udało się uzyskać wsparcie ze strony szacha Abbasa (1587-1629) i pokonać swoich braci, przy czym po przejęciu władzy w chanacie uczynił on Abulghaziego namiestnikiem Ürgençu^[1][2][3].

Władza Isfandijara opierała się na plemionach Turkmenów i zagrożeni Uzbecy zwrócili się o wsparcie do Abulghaziego, który w 1626 wzniecił nieudaną rebelię przeciwko bratu. Po swojej porażce przez krótki czas przebywał na dworze Iszim-chana (1598–1628) w Turkiestanie, by później połączyć siły z jego konkurentem rządzącym w Taszkencie, Tursunem (1614-1627). Po śmierci Tursuna udał się do Buchary, by jakiś czas później rozpocząć nową kampanię przeciwko bratu, który schwytał go i wygnał do Iranu. Początkowo Abulghazi znajdował się pod kuratelą namiestnika Abiwardu, szybko jednak został odesłany na dwór szacha Safiego (1629-1642), który właśnie wstąpił na tron^[1][2][4]. Przez następne dziesięć lat Abulghazi przebywał w Isfahanie "pod ochroną Safawidów oprócz tradycyjnych historii swojego ludu, które zabrał ze swojego domu, studiując również źródła perskie i arabskie"^[2].

Po ucieczce z Isfahanu dwa lata przebywał wśród Turkmenów zamieszkujących region Wielkiego Bałchanu, by później dołączyć do Turkmenów z Mangyszłaku i Kałmuków, z których wsparciem w 1642 powrócił do miejsca swojego urodzenia, Ürgençu. Pół roku później Isfandijar zmarł i w chanacie wybuchła wojna o sukcesję, tym razem wygrana przez Abulghaziego, który w 1644 został obrany chanem. W przeciwieństwie do swojego brata Abulghazi rządził dzięki poparciu Uzbeków i w trakcie pierwszych dziesięciu lat swojego panowania przedsięwziął pięć wypraw przeciwko Turkmenom, zmuszając do uznania swojego zwierzchnictwa szereg plemion pustyni Kara-kum i Mangyszłaku. W latach 1649 do 1657 poprowadził również trzy wyprawy przeciwko Kałmukom^[1][2]. Podczas przynajmniej czterech dużych wypraw przeciwko Bucharze nie udało mu się wprawdzie zająć miasta, ale dostarczyły one znacznych łupów jego uzbeckim zwolennikom. W trakcie swojego panowania Abulghaziemu udało się "zjednoczyć bądź wyeliminować konkurencyjne frakcje emirów lub książąt"^[5]. Walcząc z Turkmenami, utrzymywał jednocześnie przyjazne stosunki z Iranem i Rosją. Niedługo przed śmiercią abdykował i przekazał władzę swojemu synowi, Anusza Muhammadowi (1663–1685), by móc skupić się na pisarstwie^[1].

Abulghazi znał arabski i perski, jednak swoje dzieła napisał w rodzimym czagatajskim. Były one napisane jasną, łatwo zrozumiałą prozą, co pozostawało w jaskrawym kontraście szczególnie do współczesnych mu perskich autorów, i poza swoimi walorami historiograficznymi stanowią one również ważny pomnik języka czagatajskiego^[6]. Pierwsze z nich, Szedżere-je Terakim, jest w założeniu genealogią Turkmenów, wywiedzioną głównie z Dżame at-Tawarich Raszidoddina i Oghuz-name (ustnych tradycji zawartych w Księdze Dede Korkuta), jak również legend i opowieści Turkmenów. Szedżere-je Terakim zostało ukończone przez Abulghaziego w 1659 i jak dotąd odnaleziono jedynie kilka jego rękopiśmiennych kopii. Rosyjskie tłumaczenie autorstwa Aleksandra Tumańskiego ukazało się w 1892 w Aszchabadzie^[1][2].

Za ważniejszą niż Szedżere-je Terakim jest uznawana druga książka Abulghaziego, Szadżarat al-Atrak, której pisanie rozpoczął po swojej abdykacji. Jest to genealogia i historia odłamu Szejbanidów rządzącego w Chorezmie (Arabszahidów), przy czym jako główny powód rozpoczęcia pracy nad tym dziełem autor podaje fakt braku pisanej historii władców ze swojego rodu, w przeciwieństwie do innych gałęzi Czyngisydów. Według jego własnych słów: "Na początku planowałem zlecić komuś innemu zadanie napisania tej historii, ale nie mogłem znaleźć nikogo kto byłby w stanie to zrobić. To dlatego postanowiłem zrobić to samemu"^[7]. Abulghazi nie zdołał ukończyć Szadżarat al-Atrak przed swoją śmiercią i powierzył jego dokończenie swojemu synowi, Anusza Muhammadowi. Ten zlecił to zadanie Mahmudowi bin Mir-Zaman Ürgençowi, który ukończył dzieło w 1665^[8].

Szadżarat al-Atrak jest podzielona na dziewięć rozdziałów. Pierwszy traktuje o okresie od Adama do pojawienia się Mongołów, zaś kolejne siedem opowiada historię rządów Czyngis-chana oraz jego potomków w Iranie oraz Złotej Ordzie i jej państwach sukcesyjnych. Rozdział dziewiąty, który stanowi rdzeń całego dzieła, jest w całości poświęcony historii Szejbanidów. Pierwsze osiem rozdziałów opiera się na takich źródłach jak Dżame at-Tawarich, Zafarname Jazdiego, jak również dzisiaj zaginionej Czyngis-name, ale jedynym źródłem dla rozdziału dziewiątego była pamięć autora, czyli oprócz jego własnych wspomnień tradycja ustna Chorezmu. Jeśli chodzi o dzieje wcześniejszych Czyngisydów relacja Abulghaziego jest często niewiarygodna, jednak jako jedyne znane dzieło historiograficzne napisane w XVII-wiecznym Chorezmie jego książka pozostaje jednym z najważniejszych źródeł dla historii Szejbanidów po 1450. Szadżarat al-Atrak stanowi także główne źródło dla biografii samego Abulghaziego^[1][2].

Szadżarat al-Atrak już w 1726, niecałe 61 lat po jej ukończeniu, została opublikowana w Europie, co było faktem zupełnie wyjątkowym w przypadku środkowoazjatyckiej kroniki. Do jej pierwszego tłumaczenia doszło dzięki wysiłkom Philipa Johana von Strahlenberga, szwedzkiego oficera pojmanego w bitwie pod Połtawą. Zlecił on zadanie przełożenia Szadżarat al-Atrak na niemiecki swoim dwóm szwedzkim kolegom i miejscowemu Tatarowi, którzy dokonali tego gdzieś w okolicach Tobolska w latach 1713-1717. Strahlenberg spędził następnie ponad dekadę na poprawianiu tego przekładu i chociaż nigdy nie został on wydany, to jego odpis w jakiś sposób trafił w ręce anonimowego tłumacza, który na podstawie tej niemieckiej wersji sporządził francuskie tłumaczenie wydane w Lejdzie w 1726 pod tytułem Histoire genéalogique des Tatars traduite du manuscript tartare d’Abulgasi Bayadur Chan. Książka natychmiast stała się sensacją i w XVIII wieku była cytowana przez takich intelektualistów jak Edward Gibbon, Voltaire i Monteskiusz. O tym jak wielkie było zainteresowanie ówczesnej europejskiej publiczności, która nie miało dostępu do innych źródeł opowiadających niedawną historię Azji Środkowej, świadczy również fakt szybkiego powstania kolejnych przekładów^[9]. Do 1825 Szadżarat al-Atrak otrzymała kolejne tłumaczenie niemieckie, jak również rosyjskie i łacińskie. W latach 1871–1874 Jean Jacques Pierre Desmaisons opublikował oryginalny tekst czagatajski razem z tłumaczeniem francuskim pod tytułem Histoire des Mongols et des Tatares par Abou-l-gazi Behadour Khan^[2][10]

Zobacz w Wikiźródłach hasło Abulghazi-Behadur w Encyklopedyji powszechnej

• K.M. Baipakov and B.E. Kumekov: The Kazakhs. W: Chahryar Adle (ed.), Irfan Habib (ed.): History of Civilizations of Central Asia. Vol. V: Development in Contrast: from the sixteenth to the mid-nineteeth century. UNESCO, 2003, s. 90-109. ISBN 92-3-103876-1.
• Ali Akbar Dianat: Abū al-Ghāzī Bahādur Khān. Encyclopaedia Islamica. [dostęp 2024-02-21]. (ang.).
• Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden: The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. ISBN 978-0-521-84926-5.
• Svat Soucek: A History of Inner Asia. Cambridge University Press, 2000. ISBN 0-521-65704-0.
• Bertold Spuler: ABU’L-ḠĀZĪ BAHĀDOR KHAN. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2024-02-20]. (ang.).
• Guglielmo Zucconi. ‘We Still Have No Abū’l-Ghāzī’: Translations and Retranslations of the Shajara-yi Turkī in 18th-Century Europe. „Journal of Central Asian History”. 2, s. 133-175, 2023. ISSN 2772-8668. (ang.).