Cerkiew św. Mikołaja

nr rej. A-422 z dnia 24.11.1992.
cerkiew parafialna
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Miejscowość	Michałowo
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	białostocko-gdańska
Wezwanie	św. Mikołaja
Wspomnienie liturgiczne	9/22 maja; 6/19 grudnia
Historia Data rozpoczęcia budowy 1907 Data zakończenia budowy 1908 Data poświęcenia wrzesień 1908; 7 listopada 2021 (ostatnia) Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • drewno Wieża kościelna • liczba wież • wysokość wież 1 31 m Kopuła • liczba kopuł 6 Liczba ikonostasów 1 Dzwonnica • typ dzwonnicy wbudowana
Położenie na mapie Polski Cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie województwa podlaskiego Cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie powiatu białostockiego Cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie gminy Michałowo Cerkiew św. Mikołaja
Położenie na mapie Michałowa Cerkiew św. Mikołaja
53°01′57,4″N 23°36′29,8″E/53,032611 23,608278
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja – prawosławna cerkiew parafialna w Michałowie. Należy do dekanatu Gródek diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Cerkiew mieści się przy ulicy Młynowej.

Jest to drewniana świątynia na kamiennym fundamencie, zbudowana w latach 1907–1908, konsekrowana we wrześniu 1908 przez arcybiskupa grodzieńskiego i brzeskiego Michała. Posiada trzy krużganki (które nadają budowli kształt krzyża). Nad nawą znajduje się 5 kopuł – jedna duża i cztery mniejsze. Od frontu wieża-dzwonnica o wysokości 31 m, zwieńczona ostrosłupowym hełmem z kopułą. We wnętrzu znajdują się polichromie wykonane w latach 60. XX wieku przez wykładowcę Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie Adama Stalony-Dobrzańskiego.

Cerkiew została wpisana do rejestru zabytków 24 listopada 1992 pod nr A-422^[1].

Po zakończonym remoncie (w ramach którego wzmocniono fundamenty, wymieniono posadzkę, zainstalowano ogrzewanie podłogowe) świątynia została 7 listopada 2021 r. konsekrowana przez metropolitę warszawskiego i całej Polski Sawę^[2].

Materiały źródłowe nie potwierdzają przyjętej w wielu publikacjach popularnych tezy o udziale Jerzego Nowosielskiego w pracach w Michałowie. Informacji na temat współautorstwa ucznia Stalony-Dobrzańskiego nie dostarczają ani wspomnienia artysty, ani jego teczka osobista z archiwum krakowskiej ASP, ani tzw. karta biała michałowskiej cerkwi^[3][4] [5]. W tej ostatniej można przeczytać: “Wnętrze o ścianach z wielobarwną polichromią, malowaną przez prof. Dobrzańskiego z Krakowa”^[6]. We wspomnieniach z czasu pracy w Michałowie artysta wprost wspomina, że Nowosielski nie pracował w Michałowie^[7]. Przekaz o domniemanym współautorstwie pochodzi przede wszystkim z podań ustnych innych uczestników prac w świątyni^[8].

Program ikonograficzny polichromii inspirowany jest typowymi schematami stosowanymi w dekoracjach prawosławnych cerkwi, przede wszystkim tymi stosowanymi w ikonie bizantyńskiej od ok. XI do XV wieku^[9][10]. W przedsionku świątyni znajduje się przedstawienie jej patrona, św. Mikołaja Cudotwórcy. Dalej, na ścianie zachodniej, artysta pokazał trzech świętych rycerzy – Jerzego, Dymitra z Salonik i Teodora z Tyru. Ściany boczne, jak i strop pokryte są nawiązującą do motywów ludowych dekoracją ornamentalną, której układ zgodny jest z logiką architektury (ułożeniem desek). Na stropie prezbiterium namalowany został Mandylion. Dekoracja prezbiterium jest częściowo zasłonięta przez ikonostas, nad którym góruje krzyż przedstawiony w otoczeniu sześciu serafinów. Przestrzenie poniżej pseudokopuły wieńczącej wschodnią część nawy, ukształtowane na wzór pendentywów, zawierają wizerunki czterech Ewangelistów. Sama ośmioboczna kopuła ozdobiona jest przedstawieniami figuralnymi wzbogaconymi dekoracją ornamentalno-literniczą. W polach kopuły przedstawione zostały postaci Matki Boskiej z Chrystusem-Emmanuelem na kolanach oraz siedmiu archaniołów. Pole z wizerunkiem maryjnym bezpośrednio inspirowane jest średniowieczną ikoną Wielkiej Panagii z Jarosławia^[11]. Odstępstwem od tradycji jest umieszczenie poniżej latarni rzeźby Ducha Świętego w postaci gołębicy, zamiast tradycyjnego Chrystusa-Pantokratora (na niewielkiej przestrzeni czaszy takie przedstawienie nie byłoby czytelne)^[11].

Dzieło Stalony-Dobrzańskiego łączy w sobie tradycję malarstwa bizantyńskiego i XX-wiecznego^[12]. Kolorystycznie dominują wyraziste umbry, zielenie i błękity. Uwagę zwraca stylizacja postaci, które namalowane zostały w sposób szkicowy i schematyczny, a zarazem bardzo ekspresyjny. W wielu miejscach pojawia się inspiracja motywami ludowymi, widoczna w dekoracji ornamentalnej i elementach szat (tuniki archaniołów, zbroje świętych rycerzy). Istotną część michałowskiej polichromii stanowi liternictwo, które było jednym z głównych obszarów zainteresowań Stalony-Dobrzańskiego, wieloletniego kierownika Katedry Liternictwa krakowskiej ASP. Dzieło uważane jest za stylowo jednorodne^[13], spójne i konsekwentne.

• Teczka osobowa 650. Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.
• Krystyna Czerni: Nowosielski – sztuka sakralna. Podlasie, Warmia i Mazury, Lublin. Białystok: 2019.
• Irina Jazykowa: O polichromiach Adama Stalony-Dobrzańskiego w Cerkwi świętego Mikołaja Cudotwórcy w Michałowie. W: Adam Stalony-Dobrzański. Polichromia Cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Michałowie (publikacja zbiorowa). Białystok: 2021, s. 5–13.
• Małgorzata Litwin, Marian Kornecki: Cerkiew pw. św. Mikołaja w Michałowie. Archiwum WUOZ w Białymstoku, 1980.
• Inga Pawlicka: Polichromia cerkwi pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Michałowie (1954–1955). Kraków: 2020.
• Adam Stalony-Dobrzański: Wspomnienia z pracy w Michałowie. W: Adam Stalony-Dobrzański. Polichromia Cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Michałowie (publikacja zbiorowa). Białystok: 2021, s. 70–71.

• Serwis Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Michałowo: Historia parafii św. Mikołaja
• Biografia Adama Stalony-Dobrzańskiego. stalony-dobrzanski.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-17)].