Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego

nr rej. A-138 z dnia 11.05.1981.
cerkiew parafialna
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Miejscowość	Ciechanowiec
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	warszawsko-bielska
Wezwanie	Wniebowstąpienia Pańskiego
Wspomnienie liturgiczne	40. dzień po Passze
Historia Data rozpoczęcia budowy 1873 Data zakończenia budowy 1877 Data poświęcenia 22 maja 1877 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła Kopuła • liczba kopuł 2 Liczba ikonostasów 1
Położenie na mapie Ciechanowca Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego
Położenie na mapie Polski Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego
Położenie na mapie województwa podlaskiego Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego
Położenie na mapie gminy Ciechanowiec Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego
52°40′32,0″N 22°30′04,5″E/52,675556 22,501250
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego – zabytkowa prawosławna cerkiew w Ciechanowcu. Jest główną świątynią parafii pod tym samym wezwaniem, która należy z kolei do dekanatu Siemiatycze diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Parafia prawosławna św. Jerzego w Ciechanowcu, według różnych źródeł, powstała między XIV a XVI stuleciem. Po 1596 przyjęła postanowienia unii brzeskiej razem z całą eparchią włodzimiersko-brzeską, której podlegała. Pierwsza ciechanowiecka cerkiew istniała do połowy XVIII wieku, gdy zastąpiono ją nową drewnianą świątynią. W 1839 na mocy decyzji synodu połockiego cerkiew przejął Rosyjski Kościół Prawosławny.

Murowany obiekt sakralny powstał na miejscu starszego w latach 70. XIX wieku. W momencie konsekracji 22 maja 1877 budowli nadano nowe wezwanie Wniebowstąpienia Pańskiego. Cerkiew pozostawała czynna do wyjazdu prawosławnych mieszkańców Ciechanowca na bieżeństwo w 1915. Przez cztery lata pozostawała opuszczona, a jej wyposażenie zostało rozgrabione. Poważne straty poniosła także w czasie II wojny światowej. W latach 50. i 70. XX wieku budynek był remontowany, co uchroniło go przed całkowitą ruiną. Nie przetrwało natomiast oryginalne wyposażenie świątyni.

Świątynia znajduje się przy ulicy Adama Mickiewicza.

Moment utworzenia w Ciechanowcu parafii prawosławnej nie jest bezspornie ustalony. Według niektórych źródeł istniała ona już w XIV stuleciu^[1], według innych powstała dwa wieki później^[2]. Ks. Grzegorz Sosna, badacz dziejów parafii prawosławnych na Podlasiu, wskazywał, iż cerkiew w Ciechanowcu była czynna w XV wieku^[3]. Historyk sztuki Maria Kałamajska-Saeed jest zdania, iż parafia ciechanowiecka, podobnie jak wszystkie pozostałe parafie prawosławne w najbliższym sąsiedztwie, została utworzona w XV–XVI stuleciu. Administracyjnie podlegała eparchii włodzimiersko-brzeskiej^[4].

W XVII stuleciu ciechanowiecka parafia przyjęła postanowienia unii brzeskiej^[1] podobnie jak cała administratura, do której należała. Z tego okresu udokumentowane jest istnienie wolno stojącej cerkwi unickiej. Patronem budowli był św. Jerzy Zwycięzca, budynek ten znajdował się przy obecnej ulicy Tadeusza Kościuszki. W 1750 została ona zastąpiona nową świątynią, zbudowaną na działce przy aktualnej ulicy Adama Mickiewicza. Była to budowla jednonawowa, jednokopułowa, z dzwonnicą^[1]. Świątynia była usytuowana w dzielnicy Ciechanowca zamieszkanej przez ludność ruską^[3]. W protokole wizytacyjnym z 1789 zapisano, iż uczęszczało do niej 278 osób^[1].

Po III rozbiorze Polski Ciechanowiec znalazł się w zaborze pruskim w Prusach Nowowschodnich. Po erygowaniu na ich terenie unickiej diecezji supraskiej parafia ciechanowiecka znalazła się w jej jurysdykcji i pozostała w niej do 1809. Wówczas dekret cara Aleksandra I (dwa lata wcześniej Prusy Nowowschodnie na mocy traktatu w Tylży przyłączono do Imperium Rosyjskiego) skasował diecezję supraską i włączył jej placówki duszpasterskie powtórnie do unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej^[4]. Ciechanowiecka cerkiew pozostawała unicka do synodu połockiego w 1839, kiedy Kościół unicki w Imperium Rosyjskim został zlikwidowany (z wyjątkiem diecezji chełmskiej, która funkcjonowała do likwidacji w 1875), a jego placówki duszpasterskie przejął Rosyjski Kościół Prawosławny^[1]. W 1847 do parafii w Ciechanowcu należało 201 osób^[3].

Z uwagi na zły stan techniczny XVIII-wiecznej świątyni pounickiej, w 1873 został ogłoszony przetarg na budowę cerkwi murowanej dla liczącej ówcześnie 150–200 osób parafii, mieszkańców Ciechanowca, Malca, Pełchu, Bujenki, Kułaków i Przybyszyna^[1]. O wzniesienie nowej cerkwi na miejscu zniszczonego starszego budynku ubiegali się miejscowi parafianie, a inwestycję sfinansował skarb państwa oraz prywatni darczyńcy^[3]. Wznoszenie świątyni trwało cztery lata^[1], według innego źródła dwa^[5]. Poświęcenie nowego obiektu sakralnego miało miejsce 22 maja 1877, w święto Wniebowstąpienia Pańskiego, które stało się świętem patronalnym świątyni^[1]. W kolejnych latach uzupełniano wyposażenie świątyni o kolejne elementy^[1].

W 1915 prawosławna ludność Ciechanowca i okolic została ewakuowana w głąb Rosji. Porzuconą cerkiew zaadaptowano na cele świeckie, jej wyposażenie zostało rozkradzione. Ponownie w świątyni nabożeństwa odbywały się od 1919, gdy budowlą zaopiekował się ks. Piotr Kuźmiuk, służący w cerkwi Opieki Matki Bożej w Czarnej Cerkiewnej. Z jego inicjatywy cerkiew została wysprzątana, uzupełniono jej wyposażenie o niezbędne sprzęty w miejsce straconych podczas wojny. Święta Liturgia odbywała się raz w miesiącu, do cerkwi uczęszczało 168 osób, w tym 79 z Ciechanowca^[1]. Ciechanowiecka świątynia była filią parafii w Czarnej Cerkiewnej^[3].

Ponownie cerkiew poniosła znaczne straty w czasie II wojny światowej, podczas ostrzału artyleryjskiego^[1], w szczególności zniszczone zostały wszystkie jej kopuły^[3]. Według relacji świadków w świątyni lub w jej sąsiedztwie okupanci niemieccy rozstrzelali ponad 60 osób różnej narodowości. W 1970 na cerkiewnej działce odsłonięto pomnik ich pamięci^[1].

W 1951 parafia w Ciechanowcu została restytuowana^[6], jednak taki stan rzeczy trwał tylko przez dwa lata. W 1953 cerkiew ponownie straciła status parafialnej i stała się jedną z pomocniczych świątyń parafii w Siemiatyczach. Dzięki kolekcie na terenie całej diecezji warszawsko-bielskiej możliwy był remont zniszczonej cerkwi, w ramach którego odbudowano jej dzwonnicę, pokryto dach blachą i położono tynk. Rozebrano natomiast zniszczone cztery mniejsze cebulaste kopuły nad nawą świątyni^[1]. Mimo przeprowadzonej renowacji już w latach 70. XX wieku stan techniczny budowli ponownie oceniono jako grożący ruiną^[3]. Kolejny remont generalny miał miejsce w latach 1977–1980, dzięki staraniom ks. Grzegorza Sosny^[1]. W tym czasie rzeźbiarz z Siemiatycz, Wiaczesław Szum, wykonał dla cerkwi nowy ikonostas. Uzupełniono również inne utensylia liturgiczne^[1]. Świątynię wpisano do rejestru zabytków 11 maja 1981 pod nr A-138^[7]. Rok później obiekt sakralny ponownie stał się świątynią parafialną^[1].

Mimo spadającej liczby wiernych cerkiew pozostawała czynna, odrzucona została także propozycja przekazania jej Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu^[3].

Kolejny remont budowli miał miejsce w latach 2002–2003^[3]. Na początku XXI wieku do świątyni uczęszczało kilkanaście osób^[3].

Biskupi prawosławni odwiedzali cerkiew w Ciechanowcu dwukrotnie – w 2001 w dniu święta patronalnego uroczystościom przewodniczył metropolita warszawski i całej Polski Sawa, zaś w 2007 w obiekcie służył biskup siemiatycki Jerzy^[1].

Cerkiew w Ciechanowcu jest budowlą ceglaną, otynkowaną. Główny korpus budynku wzniesiono na planie kwadratu, jest on dziewięciopolowy. Wbrew prawosławnej tradycji architektonicznej świątynia nie jest orientowana; wejście do niej prowadzi przez położony od wschodu przedsionek, podczas gdy pomieszczenie ołtarzowe znajduje się po stronie zachodniej. Nad przedsionkiem wznosi się ośmioboczna wieża, rozczłonkowana półkolistymi arkadami w górnej części i wykończona hełmem z cebulastą kopułką. Druga kopułka o identycznym kształcie znajduje się nad nawą, gdzie wieńczy czterospadowy dach^[5]. Pierwotnie nad nawą znajdowało się pięć kopuł (jedna w centrum i cztery w narożnikach), jednak boczne kopuły zostały zniszczone w czasie II wojny światowej, a z ich odrestaurowania zrezygnowano z braku funduszy^[1]. Nad przedsionkiem dach świątyni jest dwuspadowy. Na ścianach przedsionka oraz głównego korpusu widoczne są znacznych rozmiarów zaostrzone arkady^[5].

Pierwotne zabytkowe wyposażenie świątyni nie przetrwało. Ikonostas cerkwi wykonał w końcu lat 70. XX wieku rzeźbiarz z Siemiatycz, Wiaczesław Szum. Jest to konstrukcja trzyrzędowa z ikonami metaloplastycznymi^[1].