Cerkiew Opieki Matki Bożej

nr rej. A-841 z dnia 30.07.1998.
cerkiew parafialna
Widok ogólny świątyni
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Miejscowość	Czarna Cerkiewna
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Diecezja	warszawsko-bielska
Wezwanie	Opieki Matki Bożej
Wspomnienie liturgiczne	1/14 października
Historia Data rozpoczęcia budowy 1900 Data zakończenia budowy 1901 Data poświęcenia 10 grudnia 1901 Aktualne przeznaczenie czynna świątynia prawosławna
Dane świątyni Styl bizantyjsko-rosyjski Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1 Kopuła • liczba kopuł 6 Liczba ikonostasów 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 3 Dzwonnica • typ dzwonnicy wbudowana
Położenie na mapie gminy Grodzisk Czarna Cerkiewna, cerkiew Opieki Matki Bożej
Położenie na mapie Polski Czarna Cerkiewna, cerkiew Opieki Matki Bożej
Położenie na mapie województwa podlaskiego Czarna Cerkiewna, cerkiew Opieki Matki Bożej
Położenie na mapie powiatu siemiatyckiego Czarna Cerkiewna, cerkiew Opieki Matki Bożej
52°36′45,5″N 22°47′37,5″E/52,612639 22,793750
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew Opieki Matki Bożej – prawosławna cerkiew parafialna w Czarnej Cerkiewnej. Należy do dekanatu Siemiatycze diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Pierwsza prawosławna cerkiew w Czarnej Cerkiewnej (ówcześnie nazywanej Czarną Małą) jest wzmiankowana w 1555. Była to budowla drewniana, jednokopułowa. Miejscowa parafia przyjęła unię najpóźniej w 1626. Na miejscu najstarszej świątyni ok. 1676 lub w 1733 powstała nowa budowla sakralna z dzwonnicą, która również była obiektem drewnianym. W 1839, na mocy postanowień synodu połockiego, parafia w Czarnej Cerkiewnej przeszła do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W ciągu kolejnych pięciu lat jej wnętrze przystosowano do wymogów liturgii prawosławnej, w szczególności w 1844 wstawiono ikonostas. Na wyposażeniu świątyni pozostały jednak liczne przedmioty z okresu unickiego.

Mimo dokonywanych w XIX w. remontów cerkiew była w końcu tegoż stulecia w złym stanie technicznym, toteż w 1890 zdecydowano o budowie na jej miejscu świątyni murowanej w stylu bizantyjsko-rosyjskim. Do prac przystąpiono dopiero dziesięć lat później, zaś konsekracja obiektu odbyła się w 1901. Od tego momentu cerkiew jest nieprzerwanie czynna, z wyjątkiem okresu 1915–1918, gdy ludność prawosławna w większości przebywała na bieżeństwie. Świątynia w Czarnej Cerkiewnej nieprzerwanie posiada również status parafialnej. Na przełomie XX i XXI w. została gruntownie odnowiona.

Budynek znajduje się przy głównej drodze przebiegającej przez wieś, w północnej części miejscowości. Teren cerkiewny otoczony jest murowano-żeliwnym ogrodzeniem z bramą. W jego obrębie znajduje się kilka krzyży wotywnych oraz nagrobków (także symbolicznych) z XX wieku.

Pierwsza wzmianka o wsi Czarna Mała (pierwotna nazwa Czarnej Cerkiewnej), nadanej Pretorowi z Korczewa przez Zygmunta Kiejstutowicza, pochodzi z 1434, natomiast informacje o drewnianej prawosławnej cerkwi parafialnej przetrwały dopiero począwszy od 1555^[1]. Według źródeł prawosławnych wyniki badań archeologicznych przeprowadzone w II połowie XIX w. na terenie zwanym przez miejscowych cerkwiskiem, położonym ok. 1 km na północny wschód od Czarnej Cerkiewnej, pozwalają jednak domniemywać, że nawet w XI w. istniała w tym miejscu osada z cerkwią, dzwonnicą i cmentarzem^[2]. O miejscu takim nie wspomina Katalog zabytków sztuki w Polsce^[1]. W 1574 Barbara Kiszczyna, wojewodzina podlaska, nadała parafii uposażenie (być może jedynie je powiększyła)^[1]. Nie wiadomo, kiedy świątynia w Czarnej Cerkiewnej oficjalnie przystąpiła do Kościoła unickiego. Formalnie znajdowała się na terenie eparchii włodzimiersko-brzeskiej, która w 1596 przyjęła unię w związku ze stosowną decyzją swojego ordynariusza, biskupa Hipacego Pocieja, wiadomo jednak, że faktyczna akceptacja unii w regionie nie nastąpiła natychmiast po soborze w Brześciu^[3]. W Czarnej Cerkiewnej nastąpiło to przed 1626. W sprawozdaniu z wizytacji kanonicznej w parafii z tego roku podano zlatynizowane wezwanie Protekcji Najswiętrzey Panny^[a]. Świątynię opisano jako niewielką, otoczoną płotem, z jedną małą kopułą i czterema oknami^[2].

Druga cerkiew w Czarnej była już świątynią unicką. Fundatorem obiektu, również drewnianego, był chorąży drohicki i łowczy podlaski Maksymilian Franciszek Ossoliński, ówcześnie dziedzic wsi^[1] (inne źródło podaje hrabiego Jana Ossolińskiego)^[2]. Budowa cerkwi miała miejsce po 1676^[1], według innego autora w 1733, co miał potwierdzać niezachowany łaciński napis fundacyjny^[2]. Wizytacja cerkwi, przeprowadzona w 1757, opisuje ją jako budowlę drewnianą o „dobrzej strukturze”, wymagającą jednak pewnych napraw (dotyczyło to zwłaszcza dachu, choć ten był stosunkowo nowy, i ścian). Wskazano, że budynek posiadał nad wejściem dzwonnicę. Osobna dzwonnica znajdowała się obok budowli, na przycerkiewnym cmentarzu^[2]. Zanotowano także, że do cerkwi uczęszczało 611 osób^[2].

Do 1797 parafia w Czarnej Cerkiewnej pozostawała w strukturach unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Następnie, do 1807, należała do dekanatu drohiczyńskiego unickiej diecezji supraskiej^[4], a po jej likwidacji znalazła się w unickiej metropolitalnej diecezji wileńskiej, w dekanacie drohiczyńskim, zaś od 1838 – dekanacie bielskim^[5].

W 1802 świątynia została wyremontowana^[2]. W 1838 liczbę uczęszczających do niej wiernych oszacowano na 552 osoby^[6], przy czym jedynie 425 uznano za realnie praktykujących (odbyli spowiedź i przystąpili do Eucharystii w okresie Wielkiego Postu)^[7].

W latach 30. XIX w. wileński konsystorz metropolitalny przystąpił do usuwania ze świątyń unickich elementów pochodzenia łacińskiego, które upowszechniły się w świątyniach unickich po synodzie zamojskim. Zastępowano je utensyliami typowymi dla liturgii Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, przygotowując tym samym konwersję duchowieństwa i wiernych na prawosławie^[8]. W Czarnej Cerkiewnej akcja ta nie została przeprowadzona w pełni. W 1834 cerkiew uznano za jedną z najuboższych w dekanacie drohiczyńskim^[9]. W 1835 władze diecezjalne przekazały dla niej jeden molebnik druku synodalnego (odnotowano także, że na wyposażeniu budynku pozostawał już jeden starszy cerkiewnosłowiański molebnik^[10]). Rok później do budynku wstawiono prawosławny ołtarz – święty stół (cs. prestoł) oraz stół ofiarny (cs. żertwiennik)^[11]. Do 1837 w świątyni umieszczono również drewnianą konstrukcję ikonostasu, jednak z powodu braku wsparcia finansowego ze strony hr. Ossolińskiego, ktitora^[b] parafii, nie przystąpiono do prac nad wykonaniem i instalacją ikon. Niechęć Ossolińskiego do finansowania zmian w cerkwi i zakupu nowych utensyliów sprawiła, że dalsza delatynizacja obiektu zaplanowana przez konsystorz metropolitalny nie doszła do skutku w zamierzonym terminie. Dziekan drohiczyński informował o tym władze diecezji, prosząc o pomoc^[12]. Do podjęcia działań delatynizacyjnych cerkiew nie posiadała w ogóle ikonostasu^[c]; jedynie na jednej ze ścian ustawiono rzędem ikony, odtwarzając porządek namiestnego rzędu ikonostasu, wyżej zaś umieszczono inne wizerunki, nie odpowiadające już kolejnym rzędom^[13]. Ze świątyni usunięto natomiast w 1837 wstawioną po synodzie zamojskim ambonę^[14].

W 1838 naczelnik ziemski Miedwiediew negatywnie oceniał postępy delatynizacji w powiecie drohiczyńskim. Cerkiew w Czarnej Cerkiewnej wymieniał pośród świątyń, w których nadal pozostawały niedopuszczalne w jego ocenie elementy łacińskie^[15]. Urzędnik ten zarzucał również miejscowemu proboszczowi odprawianie nabożeństw niezgodnych z rytem synodalnym, do stosowania którego duchowni uniccy zostali zobowiązani w momencie otrzymania rosyjskich ksiąg liturgicznych. W obronie duchownego wystąpił dziekan, który uważał, że kapłan nie jest jedynie dość biegły w niedawno wprowadzonym rycie, nie sprzeciwia się natomiast wprowadzanym zmianom^[16].

14 czerwca 1838 w cerkwi w Czarnej Cerkiewnej odbyło się dekanalne zgromadzenie duchowieństwa, na którym dziekan drohiczyński Adam Kostycewicz poinformował kapłanów o obowiązku składania deklaracji gotowości przejścia na prawosławie, jak również o tym, że duchowni nieprzygotowani do odprawiania prawosławnych nabożeństw zostaną skierowani na dodatkową naukę w klasztorze w Żyrowiczach, zaś w razie braku postępów nie będą mogli kontynuować służby kapłańskiej^[17]. Proboszcz parafii w Czarnej Cerkiewnej złożył wymienioną deklarację już wcześniej, w grudniu 1837^[18].

W 1839, na mocy postanowień synodu połockiego, parafia w Czarnej Cerkiewnej przeszła do eparchii wileńskiej i litewskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego razem ze wszystkimi unickimi placówkami duszpasterskimi na Podlasiu^[3].

Nawet po zakończeniu działań delatynizacyjnych i konwersji na prawosławie w świątyni pozostały unickie elementy wyposażenia z XVIII w.^[1], a niektóre utensylia niezbędne dla liturgii prawosławnej pojawiły się w niej dopiero później. W listopadzie 1840 ks. Piotr Baranowski informował konsystorz wileński, że wbrew wcześniejszym zapewnieniom cerkiew w Czarnej Cerkiewnej nie posiadała darochranitielnicy ani naczynia na ciepłą wodę (te same zastrzeżenia dotyczyły świątyń w Ciechanowcu i Grodzisku). W rezultacie konsystorz powtórnie zaliczył świątynię w Czarnej Cerkiewnej do najbiedniejszych obiektów sakralnych w eparchii i na mocy rozporządzenia biskupa Józefa polecił nieodpłatnie przekazać jej wskazane przedmioty^[19]. Dostosowywanie wnętrza budynku do wymogów liturgii prawosławnej trwało do 1844, w tym też roku ostatecznie zakończono prace nad ikonostasem^[2].

Cerkiew w Czarnej Cerkiewnej została w 1853 odremontowana i wzmocniona, zaś w 1869 odnowiono jej dach, pokrywając go nowym gontem. Sześć lat później do obiektu wstawiono nowy ikonostas, natomiast w 1884 otoczono teren cerkiewny murowanym ogrodzeniem^[2]. W końcu XIX stulecia cerkiew dysponowała 57-tomowym księgozbiorem^[2].

Budynek cerkwi z 1733, mimo dokonywanych napraw, w końcu XIX w. był w złym stanie technicznym, toteż zdecydowano o jego rozbiórce. Na miejscu starszej świątyni wzniesiono cerkiew murowaną^[2]. Projekt obiektu, inspirowany modelem z wzornika Konstantina Thona, został zatwierdzony w 1890, jednak do prac budowlanych przystąpiono dopiero dziesięć lat później^[1]. Konsekracja obiektu miała miejsce 10 grudnia 1901^[2].

Parafia w Czarnej Cerkiewnej znalazła się w 1900^[20] w dekanacie drohiczyńskim nowo utworzonej eparchii grodzieńskiej i wołkowyskiej. W tym momencie szacowano liczbę wiernych na 1150 osób. Do I wojny światowej liczba ta spadła, gdyż ubodzy parafianie emigrowali do innych regionów Rosji lub poza jej granice^[2].

W 1915 prawosławna ludność Czarnej Cerkiewnej w większości wyjechała na bieżeństwo. Ci, którzy zdecydowali się na powrót do poprzedniego miejsca zamieszkania, napływali do wsi w latach 1918–1920^[2].

W II Rzeczypospolitej cerkiew zachowała status parafialnej, a liczba wiernych wzrosła do 2600, gdyż filiami parafii stały się świątynie w Ciechanowcu, Żurobicach, Andryjankach, Grodzisku i Brańsku^[2]. Parafia należała początkowo do dekanatu bielskiego, zaś od 1924 – do dekanatu siemiatyckiego diecezji grodzieńskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W 1951 dekanat w całości wszedł do zreorganizowanej diecezji warszawsko-bielskiej. W tym samym roku restytuowano parafie grodziską i ciechanowiecką, zaś cerkwie w Żurobicach, Andryjankach i Brańsku przemianowano na filie innych placówek duszpasterskich^[2]. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku liczbę uczęszczających do świątyni wiernych szacowano na 700 (dane oficjalne Kościoła) lub 489 osób (dane ankietowe duchowieństwa – osoby realnie praktykujące)^[21].

Cerkiew była ponownie remontowana w latach 90. XX wieku. W 1995 wymieniono na niej kopuły, w 1996 odnowiono wnętrze, zaś w 2011 – fasadę obiektu oraz pokrycie dachu^[2]. Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 30 lipca 1998 pod nr A-841^[22]. Na początku XXI w. parafia w Czarnej Cerkiewnej liczyła ponad 300 osób^[2].

Cerkiew jest budowlą murowaną, wzniesioną w całości z cegły. Nawa główna jest zbudowana na planie kwadratu. Od północy i południa do nawy głównej przylegają prostokątne aneksy nawowe, węższe i niższe od nawy głównej. Prostokątne są również pomieszczenie ołtarzowe i przedsionek, przed którym wznosi się czterokondygnacyjna wieża. Naroża wieży w ostatniej kondygnacji są ścięte, całość wieńczy dach hełmowy z małą cebulastą kopułką^[1]. Wejście do budynku prowadzi przez portal ujęty półkolumnami, z archiwoltą z kokosznikowym łukiem. W narożach elewacje cerkwi są boniowane i wykończone gzymsem z kostkowym fryzem^[1]. Budynek kryty jest dwuspadowymi dachami (nad nawą – dachem czterospadowym) krytymi blachą. Nad prezbiterium znajduje się pięć wieżyczek zwieńczonych cebulastymi kopułkami^[1]. Okna w cerkwi są zamknięte półkoliście, ujęte parami pilastrów, z nadłuczem w formie kokosznika^[1].

W sąsiedztwie świątyni znajduje się kilka krzyży wotywnych oraz XX-wiecznych nagrobków, w tym kilka symbolicznych, upamiętniających parafian zabitych w czasie II wojny światowej lub zmarłych w latach powojennych.

We wnętrzu cerkwi znajduje się eklektyczny ikonostas wykonany w 1901 w pracowni Dienisowa, z ikonami neorenesansowymi. Na wyposażeniu budynku pozostały również XVIII-wieczne ołtarze boczne powstałe jeszcze dla parafii unickiej, które po zmianie wyznania na prawosławne zostały częściowo przekształcone. W prawym ołtarzu znajduje się barokowa ikona Świętych Metodego oraz wykonana w Moskwie na początku XX wieku ikona świętych Piotra i Pawła, natomiast w lewym – barokowy wizerunek św. Cyryla oraz ikona Opieki Matki Bożej powstała ok. 1860. Z XVIII w. pochodzi także feretron z ikonami Trójcy Świętej i Opieki Matki Bożej w obramowaniu z motywem liści akantu; obydwa wizerunki były w XX w. przemalowywane. Młodszy jest drugi feretron, w którym również znajduje się ikona Trójcy Świętej oraz ikona Matki Boskiej; dzieło to wykonał ok. połowy XIX w. twórca ludowy^[1]. Z okresu unickiego pochodzi obraz Jezusa Chrystusa przy kolumnie powstały na przełomie XVIII i XIX w., natomiast już po konwersji na prawosławie wstawiono do cerkwi ikonę Matki Boskiej z Antonim Pieczerskim i Sergiuszem z Radoneża, datowaną na połowę XIX stulecia^[1].

W cerkwi znajdują się dwa krzyże ołtarzowe: platerowy z II połowy XIX w. i srebrny z 1892. Pierwszy z krzyży składa się z emaliowego krucyfiksu i czterech prostokątnych plakiet, na których widoczne są postacie Ewangelistów. Drugi posiada kolistą glorię wokół wizerunku Chrystusa ukrzyżowanego i niewielkie plakiety w ramionach. Wyobrażono na nich Matkę Boską, Jana Teologa oraz Boga Ojca. Krzyż ten powstał w pracowni w Moskwie^[1]. Znacznie starszy jest kielich, również zachowany z okresu unickiego, datowany na przełom XVIII i XIX w. i wykonany w stylu barokowym^[1].

Część elementów wyposażenia pochodzących sprzed 1839 nie jest przechowywana w samej cerkwi, ale w składziku na wieży. Znajduje się tam również uszkodzona rzeźba Chrystusa, która pierwotnie była częścią większego krucyfiksu. Zabytek ten datowany jest na I połowę XVIII w. i powstał w pracowni ludowego artysty. W ten sam sposób przechowywane są XVIII-wieczne fragmenty barokowych uszu ołtarzowych z motywem liści akantu. Z unickiej cerkwi pozostała w Czarnej Cerkiewnej także monstrancja z początku XIX w., z owalną glorią wspartą na kompozycji z motywami winogron i kłosów zboża. Na początku XX wieku w miejscu reservaculum wstawiono do niej emaliowaną plakietę z postacią Chrystusa Zmartwychwstałego. Z 1743 pochodzi natomiast rokokowy pacyfikał powstały w pracowni Adama Juchanowitza Starszego w Gdańsku^[1].