Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie 31 stycznia 2007
Poprzednie nazwy	ukrywany przez Związek Sowiecki
Państwo	Ukraina
Obwód	charkowski
Miejscowość	Charków
Typ cmentarza	wojskowy
Wyznanie	ekumeniczny
Stan cmentarza	uszkodzony przez cztery rosyjskie rakiety 23 marca 2022
Powierzchnia cmentarza	2,31 ha
Liczba pochówków	4 302 Polaków i 2 746 obywateli radzieckich różnych narodowości
Liczba grobów	75 grobów masowych
Data otwarcia	17 czerwca 2000[1]
Data ostatniego pochówku	12 maja 1940
Zarządca	Miasto Charków
Architekt	Zdzisław Pidek
Położenie na mapie obwodu charkowskiego Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
Położenie na mapie Ukrainy Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
50°04′50″N 36°15′46″E/50,080556 36,262778
Multimedia w Wikimedia Commons

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu^[2] (ukr. Цвинтар жертв тоталітаризму, trb. Cwyntar żertw totalitaryzmu) – cmentarz wojskowy w Charkowie, w rejonie kijowskim, na Piatichatkach w miejscu spoczynku części ofiar zbrodni katyńskiej wzniesiony w latach 1999–2000 według projektu Zdzisława Pidka^[3][4] i Andrzeja Sołygi^[3][4] oraz Wiesława i Jacka Synakiewiczów^[4], zbudowany ze środków państwa polskiego; głównie funduszy rządowych, przekazanych na konto Rady OPWiM^[5], a także społecznych, zebranych przez Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską^[6].

Cmentarz powstał z inicjatywy Federacji Rodzin Katyńskich^[7], jako pierwszy^[8] z czterech założonych w latach 2000–2012 miejsc pochówku ofiar zbrodni katyńskiej, przy czym pozostałe trzy – w odróżnienia od niego – nazywają się oficjalnie polskimi cmentarzami wojennymi i mieszczą się w Katyniu (4 421 osób, inauguracja 28 lipca 2000^[9]), Miednoje (6 300 osób, inauguracja 2 września 2000^[10]) i Kijowie-Bykowni (3 435 osób, inauguracja 21 września 2012^[11]). Na godne pochowanie na cmentarzu wojskowym, czekają jeszcze nieodnalezieni „katyńczycy” z tzw. Białoruskiej Listy Katyńskiej^[12], która - jeśli istnieje - zawiera nazwiska 3 870 osób zamordowanych w Mińsku^[13].

Na cmentarzu w Charkowie spoczywa 4 302^[14] oficerów Wojska Polskiego i polskich cywili zamordowanych w 1940 przez NKWD, a także 2 746 radzieckich zamordowanych przez NKWD w latach 1937–1938 w ramach tzw. wielkiej czystki^[15]. Polscy jeńcy wojenni z obozu jenieckiego w Starobielsku^[16], którzy zostali pochowani w tym miejscu, byli przewożeni pociągami od 5 kwietnia do 12 maja 1940^[17] do budynku Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie, a następnie rozstrzeliwano ich pojedynczo w piwnicy tegoż gmachu.

Zbrodnia katyńska wymierzona była nie tylko w polskich żołnierzy, ale również w prawdę o tym tragicznym wydarzeniu. Generalnie do 1990 władze ZSRS zaprzeczały swej odpowiedzialności za mord katyński i kłamliwie obarczały za niego Niemców^[18]. Po II wojnie światowej - dopiero w latach 1951–1952 - została powołana Komisja Kongresu Stanów Zjednoczonych (tzw. Komisji Maddena)^[18], która zajmowała się wyjaśnianiem sowieckiego mordu na obywatelach polskich. Wiele lat później - 11 listopada 1976 „w hołdzie ofierze życia Żołnierzy Polskich, zamordowanych w 1940 roku w Związku Sowieckich Republik” Prezydent RP na Uchodźstwie Stanisław Ostrowski podpisał Zarządzenie, które umożliwiło udekorowanie Pomnika Katyńskiego w Londynie^[19] Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari.

30 lipca 1991 – Federacji Rodzin Katyńskich – złożyła na ręce przewodniczącego Rady OPWiM pismo ze stanowiskiem w sprawie konieczności powstania cmentarzy wojennych i upamiętnienia ofiar Zbrodni Katyńskiej^[6]. W tym czasie, po rozpadzie ZSRS, 24 sierpnia 1991 proklamowała niepodległość Ukraina^[20], a sytuacja polityczna z jednej strony ułatwiała, a z drugiej hamowała działania katyńskie^[6]. W rezultacie polskich starań wiosną 1992 zostały podpisane z władzami obwodów smoleńskiego i twerskiego w Federacji Rosyjskiej, a w połowie lipca tego roku – także charkowskiego na Ukrainie, umowy intencyjne w sprawie wspólnych działań, których celem było wybudowanie polskich cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie^[6].

21 marca 1994 w Warszawie podpisana została między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy umowa o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych^[21], stwarzająca podstawy formalne do przeprowadzenia ekshumacji i budowy cmentarza^[6].

Decyzją nr 271 z 24 marca 1999 Komitet Wykonawczy Charkowskiej Rady Miejskiej wydzielił 4248 m² gruntu w VI Kwartale Parku Leśnego Radzie OPWiM oraz udzielił zezwolenia na projektowanie i zbudowanie cmentarza ofiar totalitaryzmu^[6]. 31 marca 1999 Budimex S.A. rozpoczął prace budowlane, a ponadto w tym też roku, rozstrzygnięty został przetarg na elementy rzeźbiarskie, w wyniku którego ich wykonanie, dostawę i montaż Rada OPWiM zleciła konsorcjum Budimex S.A. – Metalodlew S.A.^[6].

W inauguracji Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, która odbyła się 17 czerwca 2000^[22], udział wzięli m.in. premierzy Polski – Jerzy Buzek oraz Ukrainy – Wiktor Juszczenko, a także delegacja rządowa z ministrem Obrony Narodowej Bronisławem Komorowskim, ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego Michałem K. Ujazdowskim, delegacja Sejmu RP z wicemarszałkiem Stanisławem Zającem, Senatu RP z wicemarszałkiem Andrzejem Chronowskim, przedstawiciele Prezydenta RP – sekretarz stanu Mark Siwiec i Witold Śmidowski, biskup polowy Wojska Polskiego gen. dyw. Sławoj L. Głódz, duchowni różnych wyznań, wyżsi dowódcy wojskowi, polska i ukraińska kompania honorowa, orkiestra WP, przedstawiciele Federacji Rodzin Katyńskich^[23], a przede wszystkim najbliżsi żyjący członkowie rodzin zamordowanych.

Rok 2000 symbolicznie zamknął 60-letni okres związany z odkrywaniem prawdy i upamiętnieniem Zbrodni Katyńskiej, jednak nadal są inne nieznane miejsca pochówku Polaków zamordowanych wiosną 1940^[6].

W 2003 ukazała się książka „Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego”^[6] pod redakcją naukową Jędrzeja Tucholskiego i Wandy Krystyny Roman^[24], zawierająca listę pochowanych tam ofiar zbrodni katyńskiej wraz z krótkimi biogramami (łącznie 3 812 nazwisk). Jest to wspólne dzieło Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Wojskowego, Muzeum Katyńskiego, Centralnego Archiwum MSW, Wyższej Szkoły Policyjnej w Szczytnie, Federacji Rodzin Katyńskich i Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939”^[25].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze katyńskie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Żołnierze Wojska Polskiego zamordowani w Charkowie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu na Piatichatkach w Charkowie.

Budowę wszystkich czterech cmentarzy katyńskich poprzedzały ekshumacje^[26]. W wyniku ustaleń z jesieni 1990, dokonanych na szczeblu międzypaństwowym, po wizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Moskwie, Prokuratura Generalna RP uzyskała w rosyjskim śledztwie status prokuratury posiłkowej^[26] Oznaczało to, że polska ekipa uzyskała możliwość uczestniczenia w zaplanowanych pracach. Taka forma polskiego udziału w rosyjskim śledztwie pociągała za sobą konieczność podporządkowania się wskazanym przez stronę rosyjską ograniczeniom^[26]. Najistotniejsze było potwierdzenie, że we wskazanych miejscach faktycznie znajdują się szczątki polskich żołnierzy^[26]. Pierwszym profesjonalnym archeologiem w Charkowie-Piatichatkach był w 1991 prof. Andrzej Nadolski z Łodzi^[27]. Poszczególne prace ekshumacyjne w Piatichatkach, odbywały się w następujących terminach:

• od 25 lipca do 9 sierpnia 1991^[28], pod kierunkiem ówczesnego zastępcy prokuratora generalnego Stefana Śnieżki^[29];
• od 3 czerwca do 22 września 1995, pod kierunkiem archeologa i historyka, prof. Andrzeja Koli^[26];
• od 27 maja do 14 września 1996, również pod kierunkiem prof. Andrzeja Koli^[30].

W 1991 polska ekipa miała tylko dwa tygodnie na prowadzenie ekshumacji^[26], jednak zdobyte wtedy nowe doświadczenia w tej bezprecedensowej akcji badawczej były bardzo cenne^[31]. Poszukiwania prowadzono na ogrodzonym terenie o powierzchni 1,3 ha. Brakowało dokładnej mapy tego terenu i tylko jego ukształtowanie wskazywało na prawdopodobne położenie grobów. Przyjęto metodę „rozproszonych wykopów sondażowych”^[31]. W wielu wypadkach były one zbyt płytkie i nie pozwoliły na odkrycie położonych głębiej grobów^[31]. Mimo trudności i prawdopodobnie popełnionych błędów, prace wykonane w 1991 zostały zakończone powodzeniem^[31], ponieważ znaleziono cztery groby masowe, w których spoczywały szczątki polskich oficerów ze Starobielska^[31]. Dowodziły tego znalezione w nich różnorakie przedmioty, a w tym m.in. odznaczenia i odznaki, identyfikatory wojskowe oraz dokumenty, na których widniały nazwiska osób znanych, jako jeńcy Starobielska^[31]. Łącznie ekipa Stefana Śnieżki ekshumowała w tym czasie szczątki 167 osób, które zidentyfikowano jako polskie^[31]. Ponadto zostało przebadane miejsce, w którym w 1940 funkcjonariusze NKWD zakopali rzeczy osobiste zabrane ofiarom mordu^[30]. Po zakończeniu prac ekshumacyjnych członkowie ekipy złożyli wydobyte szczątki oficerów WP do 9 trumien, a następnie umieścili je w grobie nr V^[26]. Obok spoczęły natomiast szczątki obywateli radzieckich. Dziesiąta trumna, ze szkieletem oficera WP przygotowana została do pogrzebu, który miał charakter uroczysty. Odbył się on 10 sierpnia 1991^[7], z udziałem oficjalnej delegacji polskiej, na czele m.in. z Ministrem Stanu ds. Bezpieczeństwa Narodowego, Lechem Kaczyńskim, reprezentującym Prezydenta RP. Trumnę, okrytą biało-czerwonym sztandarem i wstęgą Virtuti Militari złożono w grobie. Następnie zostały na nim postawione - dębowy krzyż i tablica z napisem^[7]:

W latach następnych (1994 - 1996) teren cmentarza wiele razy badano metodami archeologicznymi^[31]. Pozwoliło to zrekonstruować jego topografię i precyzyjnie zlokalizować znajdujące się tam groby^[31]. Podczas prac ekipy prof. Andrzeja Kola odnaleziono kilkadziesiąt grobów masowych^[31], przy czym w kilkunastu spoczywały tylko zwłoki Polaków, a 347 osób udało się zidentyfikować m.in. dzięki znalezionym przy nich dokumentom^[30]. Duża część grobów w tym miejscu, zawierała szczątki sowieckich ofiar egzekucji z okresu wielkiej czystki^[31].

W czasie prac związanych z ekshumacjami obecni byli bliscy krewni ofiar, m.in. prof. Maria Blomberg^[32], córka zamordowanego w Charkowie rotmistrza Jana Kossowskiego, dr n.med. Ewa Gruner-Żarnoch^[33], córka zamordowanego w Charkowie por. Juliana Grunera^[34], lekarza pediatry i wybitnego lekkoatlety czy też inż. Jędrzej Tucholski^[35], syn zamordowanego w Katyniu por. rez. dr Tadeusza Tucholskiego^[36], a także ks. Zdzisław Peszkowski^[37], żołnierz kampanii wrześniowej 1939^[38], krewny zamordowanego w Katyniu por. Romana Peszkowskiego^[39].

Czynności podejmowane w 1991, podczas ekshumacji ciał polskich oficerów, dokumentował reżyser Józef Gębski wraz z ekipą Studia Filmowego Kronika^[40], a także Wytwórnią Filmową „Czołówka”. Efektem tej pracy jest film pt. „Nie zabijaj”^[41][40], przywołujący m.in. obrazy z tego czasu^[42]. Ponadto w latach 1990-1991 w odkrywaniu grobów uczestniczył dyplomowany fotograf Andrzej Świderski, a jego zdjęcia były prezentowane na wystawie „Nekropolia polskich oficerów w Charkowie-Piatichatkach w fotografiach Andrzeja Świderskiego”^[43].

Galeria

Teren cmentarza ma kształt nieregularnego czworoboku o ogólnej powierzchni 2,31 ha^[7]. Główne jego elementy to: 75 masowych grobów, w tym 15 polskich oraz 60 obywateli radzieckiej Ukrainy^[7]. Przy wejściu znajdują się pylony z wyobrażeniami polskiego orła wojskowego i godła Ukrainy^[6]. Po lewej stronie zostały umieszczone znaki czterech wyznań: katolicyzmu, prawosławia, judaizmu i islamu^[6], które symbolizują różne religie, których wyznawcy spoczywają w tym miejscu. Kurhany zwieńczono krzyżami łacińskimi na grobach polskich i prawosławnymi na mogiłach ukraińskich^[6].

Oś cmentarza wyznacza aleja główna, gdzie na cokołach wmurowano Order Virtuti Militari i Krzyż Kampanii Wrześniowej^[6]. Spajają ją dwie ściany ołtarzowe: polska i ukraińska. Cmentarz okala tzw. czarna droga^[44] wykonana z kostki bazaltowej^[6]. Po obu stronach alei wyłożone są na ziemi żeliwne tabliczki epitafijne^[30][45] poświęcone „katyńczykom”. Ułożone są w porządku alfabetycznym, a każda tabliczka - o ile były dostępne dane - ma wypisane w reliefie wypukłym: stopień wojskowy, imię i nazwisko, datę i miejsce urodzenia, zawód lub wykształcenie, a także jednostkę przydziałową. Na dole tabliczki jest podany rok 1940^[46] - czas mordu „katyńczyków”.

Polska ściana ołtarzowa jest dwuczęściowa^[44]. Na jej płaszczyźnie umieszczone są (w reliefie wklęsłym) imiona i nazwiska wszystkich charkowskich ofiar zbrodni katyńskiej. Obie płyty ołtarza spaja centralny krzyż^[26]. Pod nim, częściowo poniżej poziomu terenu wisi dzwon, dzięki czemu uzyskuje się stłumiony i przejmujący dźwięk, który ma symbolicznie przywoływać prawdę o zbrodni ukrytej pod ziemią. Na powierzchni dzwonu został wyryty tekst Bogurodzicy i nazwa miasta Charków^[45]. Obok ołtarza natomiast umieszczono tablicę z inskrypcją^[47]:

Na ścianie ołtarzowej ukraińskiej (pionowa płyta żeliwna) znajdują się nazwiska zamordowanych 2746^[47] obywateli radzieckich, różnej narodowości m.in.: Litwinów, Żydów, Białorusinów, Niemców, Ukraińców czy Rosjan^[7].

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Reporter PAP: rosyjska bomba kasetowa spadła na Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie

W trakcie rosyjskiej agresji na Ukrainę – jak podała Polska Agencja Prasowa i Polskie Radio (na podstawie materiału wykonanego przez fotoreportera PAP Andrzeja Lange^[48]) - 23 marca 2022^[49] w teren cmentarza uderzyły cztery rosyjskie bomby. Jedna trafiła w ogrodzenie, dwie w teren samego cmentarza, a w postument jednego z krzyży wbił się element pocisku kasetowego, którego odłamki zniszczyły m.in. tabliczki epitafijne^[50].

• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Charkowie

• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.

• Relacja z ekshumacji w Charkowie, Katyniu i Miednoje: Józef Gębski, Studio Filmowe Kronika: Nie Zabijaj (1991) - [Katyń, Miednoje, Charków]. www.youtube.com, 1991. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang.).
• Wirtualne odwiedziny na wszystkich czterech cmentarzach, w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Kijowie-Bykowni: Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego i MKiDN: Cmentarze katyńskie. katynpromemoria.pl. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang. • ros.).