Ten artykuł dotyczy cmentarza komunalnego na Żoliborzu. Zobacz też: cmentarz Powązkowski w Warszawie.

Cmentarz Wojskowy
na Powązkach

Brzozowe krzyże na grobach w kwaterze Harcerskiego Batalionu AK „Zośka”
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Powązkowska 43/45 01-797 Warszawa
Typ cmentarza	komunalny
Stan cmentarza	czynny
Powierzchnia cmentarza	24,3 ha[1]
Data otwarcia	1912
Zarządca	Zarząd Cmentarzy Komunalnych w Warszawie
Mapa cmentarza
Położenie na mapie Polski Cmentarz Wojskowy na Powązkach
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Cmentarz Wojskowy na Powązkach
Położenie na mapie Warszawy Cmentarz Wojskowy na Powązkach
52°15′30″N 20°57′11″E/52,258333 20,953056
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cmentarz Wojskowy na Powązkach, zwyczajowo Powązki Wojskowe – cmentarz komunalny znajdujący się przy ul. Powązkowskiej 43/45 w Warszawie.

Nekropolia znajduje się w północno-zachodniej części Powązek, w dzielnicy Żoliborz. Od strony południowej graniczy z Laskiem na Kole, od zachodu al. Armii Krajowej, a od północy ul. Powązkowską.

Cmentarz zajmuje powierzchnię 24,3 ha^[1]. Bywa mylony ze znajdującym się przy tej samej ulicy znacznie starszym cmentarzem Powązkowskim.

Cmentarz został założony w 1912 przez władze Warszawskiego Okręgu wojskowego jako cmentarz prawosławny przeznaczony dla zmarłych żołnierzy rosyjskich^[2][3]. Po wybuchu I wojny światowej miejsce spoczynku znaleźli tu nie tylko Rosjanie, ale również jeńcy – żołnierze niemieccy, węgierscy, chorwaccy, czescy, słowaccy oraz polscy, którzy zmarli w warszawskich szpitalach^[4][5]. Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie w sierpniu 1915 nekropolia przeszła pod zarząd garnizonu niemieckiego^[4]. W jej północno-zachodniej części zaczęto grzebać poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich^[4].

Po 1918 cmentarz został przejęty przez władze wojskowe i oddany w zarząd Kurii Biskupa Polowego^[4]. Nekropolię powiększono do 16,5 ha, podzielono na kwatery i wytyczono aleję główną^[4]. W 1922 Kuria przekazała bezpośredni nadzór nad cmentarzem nowo utworzonej parafii św. Jozafata^[4]. Cmentarz stał się tradycyjnym miejscem pochówków wojskowych zmarłych w czasie pokoju oraz członków ich rodzin. W 1921 i w kolejnych latach spoczęli na nim uczestnicy powstań: listopadowego, styczniowego, wielkopolskiego, powstań śląskich, bohaterowie wojny polsko-bolszewickiej i walk o granice RP oraz ofiary przewrotu majowego^[6].

Umieszczenie po 1937 na ścianie kwatery weteranów powstania styczniowego 205 brązowych tabliczek z nazwiskami powstańców zmarłych w ostatnich latach na terenie Polski był jednym z pierwszych przypadków budowania na cmentarzu grobów symbolicznych – osób zmarłych lub poległych w innych miejscowościach^[5]. Takie rozwiązanie było szczególnie często praktykowane na Powązkach po II wojnie światowej.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 na cmentarzu chowano poległych żołnierzy^[7], często ofiary bombardowań lotniczych^[8]. Po kapitulacji miasta przeniesiono tam ekshumowane ciała żołnierzy pochowanych na miejskich placach i skwerach^[8].

W 1941 władze okupacyjne rozpoczęły grzebanie na cmentarzu żołnierzy niemieckich^[1]. Niemcy zajęli w tym celu pięciohektarowy teren od strony ulicy Powązkowskiej, nakazując ekshumację znajdujących się tam 59 grobów żołnierzy polskich^[5]. Powstał tzw. cmentarz Bohaterów (niem. Heldenfriedhof)^[9]. Wydzielony teren nekropolii został ogrodzony, a brama główna zamknięta dla ludności polskiej^[8].

W czasie okupacji na Powązkach chowano, zwykle pod przybranymi nazwiskami, członków polskiego ruchu oporu, m.in. Jana Bytnara (jako Jana Domańskiego)^[10][11]. Grzebano tam również jeńców radzieckich^[5].

W latach 1945–1947 na cmentarz przenoszono ekshumowane ciała powstańców i osób cywilnych pogrzebanych na terenie miasta w czasie powstania warszawskiego^[12]. W zajmujących zwarty obszar kwaterach pochowano poległych w powstaniu żołnierzy Armii Krajowej, m.in. ze zgrupowań i batalionów „Zośka”, „Parasol”, „Golski”, „Gustaw”, „Kiliński”, „Miotła”, „Kryska”, a także żołnierzy Armii Ludowej^[13]. 1 sierpnia 1946, w drugą rocznicę wybuchu powstania, w kwaterze A-26 odsłonięto pomnik Gloria Victis^[14]. Ofiary cywilne grzebano w większości na utworzonym w sierpniu 1945 przy wschodniej granicy cmentarza wojskowego na obszarze 7,8 ha pierwszym w Warszawie cmentarzu bezwyznaniowym (komunalnym)^[10][15].

W 1946 cmentarz przejęła administracja wojskowa, co pozwoliło na uzyskanie środków na konserwację i uporządkowanie nekropolii^[16][17].

W latach 50. na cmentarzu powstała Aleja Zasłużonych, umiejscowiona w części alei głównej^[18]. Została ona zamknięta dwoma rondami i obsadzona tujami^[18]. Jej oś centralną zamyka grobowiec Karola Świerczewskiego^[19]. Kiedy zabrakło przy niej miejsca, podjęto decyzję, że jej przedłużeniem będą dwie prostopadłe do alei głównej nekropolii aleje:^[18]

• przy głównej bramie przy ul. Powązkowskiej, pomiędzy kwaterami 2 i 4,
• za grobowcem Bolesława Bieruta, pomiędzy kwaterami 30 i 32 oraz 29 i 31.

1 stycznia 1964 doszło do połączenia cmentarza wojskowego z cmentarzem komunalnym, w wyniku czego przejęty przez miasto obiekt zmienił nazwę na Cmentarz Komunalny-Powązki^[15].

W latach 1963–1964 wzniesiono Dom Przedpogrzebowy zaprojektowany przez Zbigniewa Gnassa przy współpracy Ryszarda Sobolewskiego i Stanisława Lisowskiego^[20]. W latach 1965–1969 przebudowano kwatery wojenne.

Oprócz wyodrębnionych kwater na cmentarzu znajdują się liczne pomniki, upamiętnienia i tablice pamiątkowe m.in. pomniki Cichociemnych, 54 członków PPR straconych 16 grudnia 1942, I Brygady Spadochroniarzy poległych pod Arnhem oraz jeńców wojennych rozstrzelanych w Woldenbergu.

W 1990, w związku z budową kolejnego odcinka al. Prymasa Tysiąclecia^[9], ekshumowano szczątki 2566 pochowanych na cmentarzu żołnierzy niemieckich, którzy m.in. zmarli w warszawskich szpitalach z ran odniesionych na froncie wschodnim i podczas walk w powstaniu warszawskim, i przeniesiono je na cmentarz wojenny w pobliżu wsi Joachimów-Mogiły^[10].

W 1998 Rada Warszawy przywróciła nazwę „Cmentarz Wojskowy” funkcjonującą przed 1964.

Tak jak w przypadku pozostałych stołecznych cmentarzy komunalnych, rodziny zmarłych odznaczonych: Orderem Orła Białego, Orderem Wojennym Virtuti Militari, Orderem Krzyża Wojskowego oraz Honorowych Obywateli m.st. Warszawy są zwolnione z opłat za udostępnienie miejsca grzebalnego na Cmentarzu Wojskowym w celu utworzenia i zachowania grobu oraz za udostępnienie niszy urnowej w kolumbarium^[21].

 Osobny artykuł: Kwatera na Łączce.

W tzw. kwaterze „Ł” (tzw. Łączce) potajemnie pochowane zostały osoby zamordowane przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w latach 1948–1954^[22]. Miejsce to znajduje się w pobliżu murów pomiędzy cmentarzem Wojskowym i komunalnym. W 2015 roku odsłonięto tam Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.

 Osobny artykuł: Dolinka Katyńska w Warszawie.

Dolinka Katyńska na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach jest najważniejszym w Warszawie miejscem upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej (1940).

 Osobny artykuł: Pomnik ofiar katastrofy smoleńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

10 listopada 2010 roku na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach odsłonięto pomnik ku czci ofiar katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku, zaprojektowany przez warszawskiego artystę rzeźbiarza Marka Moderaua i znajdujący się w tzw. Kwaterze Smoleńskiej^[23]. Integralną częścią upamiętnienia są znajdujące się tam groby 28 ofiar katastrofy^[24].

W tej kwaterze, oznaczonej numerem A-20, znajdują się 174 groby, w większości harcerzy – członków Szarych Szeregów i Batalionu „Zośka”, którzy zginęli podczas II wojny światowej, oraz pojedyncze groby cywilne^[25].

Pierwszą osobą pochowaną w tym miejscu (3 kwietnia 1943) był Jan Bytnar „Rudy”, odbity 26 marca w akcji pod Arsenałem. Przy uzyskaniu zgody na jego pochowanie (pod przybranym nazwiskiem Jana Domańskiego) uzyskano jednocześnie zgodę zarządu nekropolii na zajęcie przyległego terenu na kolejne pochówki^[26]. Miejsce wskazał Tadeusz Zawadzki „Zośka” za namową swojego ojca, Józefa Zawadzkiego^[27].

Cechą charakterystyczną kwatery są ustawione na grobach białe brzozowe krzyże. Prostopadle do linii grobów znajduje się również mogiła symboliczna w formie muru obłożonego czarnym sjenitem. Wyryto na nim dziesiątki nazwisk poległych żołnierzy związanych z Grupami Szturmowymi i Batalionem „Zośka”, którzy nie mają swoich grobów na Powązkach (w większości przypadków ich ciał nie odnaleziono).

 Osobny artykuł: Pochowani na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie.

• Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 410–412. ISBN 83-06-00089-7.
• Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 112–113. ISBN 83-01-08836-2.

• Oficjalna strona internetowa Zarządu Cmentarzy Komunalnych w Warszawie na temat Cmentarza Wojskowego przy ulicy Powązkowskiej
• Cmentarz Wojskowy Powązki (historia, plan, zdjęcia, spis pochowanych)
• Lotnicze kwatery na cmentarzu wojskowym