Fort IV Stanisław Żółkiewski
Fort II Ludwig Yorck von Wartenburg

nr rej. A/1367 z 21 kwietnia 1971[1]
Brama wjazdowa
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Chrobrego 86
Typ budynku	fort
Rozpoczęcie budowy	1878
Ukończenie budowy	1884
Położenie na mapie Torunia Fort IV
Położenie na mapie Polski Fort IV
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Fort IV
53°02′27,81″N 18°37′57,93″E/53,041058 18,632758
Multimedia w Wikimedia Commons

Fort IV Twierdzy Toruń – fort artyleryjski, zbudowany pod nazwą Fort II Ludwig Yorck von Wartenburg, od 1926 roku noszący imię Stefana Żółkiewskiego^[2]. Znajduje się przy ul. Chrobrego 86^[3].

Powierzchnia fortu wynosi 13,5 ha^[4].

Fort został zbudowany w latach 1878–1884^[5] z cegły na planie pięciokąta, jako główny fort artyleryjski typu biehlerowskiego i stanowił część północno-wschodniej linii obrony miasta^{[potrzebny przypis]}, w szczególności ochraniał dworce kolejowe Toruń Mokre i Toruń Północny^[6]. Koszt budowy fortu wyniósł 2 618 961 marek niemieckich^[4]. Wzniesiony według obowiązujących zasad sztuki artyleryjskiej mógł przetrwać półroczne oblężenie^{[potrzebny przypis]}. Przeznaczony był dla załogi złożonej z dwóch kompanii piechoty oraz obsługi stanowisk artyleryjskich (łącznie około 800 osób)^[2], zakwaterowanych w 31 pomieszczeniach mieszkalnych^{[potrzebny przypis]}. Uzbrojenie obiektu stanowiło 14 dział średniego kalibru oraz w różnych okresach od 15 do 22 dział ciężkiego kalibru^[2] położonych w dwóch bateriach skrzydłowych razem ze schronami dla ich obsługi^{[potrzebny przypis]}. Ogień z dział fortecznych mógł sięgać w okolice Papowa Toruńskiego i Grębocina^[6] – obiekt nigdy jednak nie spełnił swoich militarnych zadań. Na terenie fortu zachował się tradytor i 9 schronów piechoty. W ostatnich latach zrewitalizowane zostały dwa stanowiska obserwacyjne (piechoty i artylerii) z obrotowymi wieżami^{[potrzebny przypis]}.

W latach 1889–1893, ok. 1905 i 1914 przeszedł modernizacje^[3]: zamurowano część okien w pomieszczeniach mieszkalnych i wszystkie otwory okienne w dwóch pomieszczeniach technicznych, pozostałe wyposażono w pancerne okiennice, zlikwidowano windy amunicyjne w związku z wyprowadzeniem artylerii na baterie sprzężone oraz wprowadzono wentylację mechaniczną. Całość otoczono drutem kolczastym. Część koszar i poterna zostały wzmocnione metrową warstwą betonu na również metrowej poduszce piaskowej, co uodporniło żywotne części fortu na pociski z dział kalibru 220 mm^{[potrzebny przypis]}.

W 1920 roku został przejęty przez Wojsko Polskie, w 1923 roku został oddany 63. pułkowi toruńskiemu, który ulokował tam kompanię ckm po przeprowadzeniu gruntownego remontu zdewastowanego przez wyjeżdżające wojsko pruskie fortu (fort został pozbawiony wszystkich mechanicznych elementów obsługi i pancernych okiennic). Na nowo przebito część zamurowanych otworów okiennych, odmalowano wnętrza i bramy wjazdowe, wyremontowano instalację elektryczną. Porzucono jednak zamiar adaptacji całości na większe koszary ze względu na niskie położenie w terenie i przez to duże zwilgocenie zabudowań fortecznych^[7].

W 1956 roku wojsko zrezygnowało z użytkowania fortu, który miał zostać rozebrany, ostatecznie jednak zaadaptowano go na zakład uprawy pieczarek^[2].

W połowie lat 90. XX wieku w forcie przeprowadzono prace, w celu przygotowania obiektu do obsługi ruchu turystycznego^[3].

• Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
• Mirosław Giętkowski, Adam Kowalkowski: Forty artyleryjskie Twierdzy Toruń. Toruń: Muzeum Twierdzy Toruń, 2023. ISBN 978-83-66208-29-2.