Gnaszyn-Kawodrza

Gnaszyn-Kawodrza

Dzielnica Częstochowy
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Częstochowa
W granicach Częstochowy	1977
Zarządzający	Beata Białek
Powierzchnia	8,73[1] km²
Populacja  • liczba ludności	5364[1]
Strefa numeracyjna	+48 34
Kod pocztowy	42-280
Tablice rejestracyjne	SC
Położenie na mapie Częstochowy
50°47′30″N 19°01′45″E/50,791667 19,029167
Multimedia w Wikimedia Commons

Gnaszyn-Kawodrza – dzielnica Częstochowy, w skład której wchodzą Gnaszyn Dolny, Gnaszyn Górny oraz Kawodrza Dolna.

Dzielnica położona jest nad Stradomką. Po północnej stronie rzeki znajduje się Gnaszyn Dolny z Bańborem oraz Kawodrza Dolna, natomiast po stronie południowej Gnaszyn Górny oraz Kawodrza Górna, która administracyjnie położona jest w granicach Stradomia.

Przez dzielnicę przebiega droga krajowa nr 46 oraz linia kolejowa nr 61 ze stacją Częstochowa Gnaszyn.

Gnaszyn i Kawodrza były osobnymi miejscowościami istniejącymi co najmniej od XIV wieku. Gnaszyn pierwotnie był wsią królewską. W 1382 roku Gnaszyn oraz Kawodrza zostały przekazane przez Władysława Opolczyka na rzecz klasztoru jasnogórskiego^[2][3]. Nazwy obu wsi (w formach Gwaschyn oraz Krowodrza) zostały wymienione przez Jana Długosza w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[4].

Już w XV wieku w Gnaszynie istniały kopalnie rudy, kuźnica produkująca żelazo, młyn wodny oraz staw rybny^[5].

W 1545 roku Zygmunt I Stary nadał mistrzowi kuźniczemu Benedyktowi Połciowi, braciom Grzegorzowi, Markowi i Adamowi na Gnaszynie i 19 robotnikom kuźniczym list bezpieczeństwa do Zielonych Świąt (24 V) z powodu gwałtów i ucisku ze strony klasztoru Paulinów z Częstochowy. Przed 1573 rokiem kuźnica została zlikwidowana. W XIX wieku na miejscu kuźnicy założona została wieś Gnaszyn.

W 1813 roku wojska rosyjskie spustoszyły wieś. Według skargi włościan zasiewy (zostały) zupełnie zajeżdżone, wytratowane, ziemniaki wszystkie wytargane, ptactwo wybite, łąki wypasione, mieszkańcy pobici i rozpędzeni.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego (w tomie II z 1881 roku) określa Gnaszyn jako kolonię, gdzie działały kopalnie rud żelaza i młyn wodny. To samo źródło podaje, że w 1827 roku było tam 41 domów i 320 mieszkańców^[5]. Od 1867 roku Gnaszyn oraz Kawodrza należały do gminy Grabówka^[6]. Od tego samego roku Kawodrza dzieliła się na Kawodrzę Dolną i Górną^[3]. W podobny sposób podzielił się również Gnaszyn – w 1933 roku w Gnaszyn Dolny i Gnaszyn Górny zostały wyodrębnione jako osobne gromady^[6][7].

Od początku XX wieku następował gwałtowny rozwój związany z powstawaniem nowych kopalń rud żelaza, budową w latach 1901–1903 kolei Częstochowa – Herby ze stacją w Gnaszynie. W 1911 Rosjanie budując kolej Herbsko-Kielecką przekuli ją na kolej szerokotorową. W 1918 roku Niemcy przekuli ją ponownie na rozstaw normalny.

W czasie walk o Częstochowę wieczorem 1 września 1939 roku na głównej pozycji obronnej w Gnaszynie żołnierze 25 Pułku Piechoty zaatakowali z zasadzki niemiecki samochód sztabowy oraz motocykl, a na zabitych oficerach zdobyli mapy. Schwytanego do niewoli podpułkownika odesłano do szpitala polowego, a zdobyte mapy i pojazdy przesłano do sztabu dywizji^[8]. Polscy saperzy wysadzili w powietrze mosty kolejowe nad rzekami Stradomką i Gorzelanką.

W związku z walkami kilka domów w Gnaszynie Górnym zostało spalonych. 3 września nad Kawodrzą Dolną, nad ulicą Mała Warszawka, zestrzelony został samolot 22 Eskadry Bombowej 2 Pułku Lotniczego Wojska Polskiego wracający z akcji. Samolot „Karaś”^[8] z trzyosobową załogą na pokładzie wracał na lotnisko Kamień koło Radomia. Został zestrzelony przez niemieckie samoloty^[9]. Grób dwóch poległych lotników znajduje się na gnaszyńskim cmentarzu, jeden członek załogi ocalał.

Po przejściu frontu na Gnaszyn spadły brutalne represje, będące zemstą za zasadzkę na samochód sztabowy^[8]. 4 września 1939 r. Niemcy dokonali łapanki i rozstrzelali osoby wracające do domów z ucieczki na wschód po ataku Niemiec na Polskę. Nazwę miejscowości zmieniono na Gnaschyn^[10]. Na początku 1941 r. na rogu obecnych ulic Głównej i Tatrzańskiej w Gnaszynie Dolnym utworzono posterunek straży celnej (Zollamt) na granicy między Generalnym Gubernatorstwem a III Rzeszą^[11]. Granica przebiegała wzdłuż ulic Tatrzańskiej i Osady Młyńskiej. Strażnicy graniczni mieszkali w dolnych pomieszczeniach szkoły podstawowej^[10]. Gnaszyn Górny i część Gnaszyna Dolnego zostały włączone w granice III Rzeszy. Kawodrza Dolna znalazła się w granice Generalnego Gubernatorstwa.

24 kwietnia 1944 roku w Gnaszynie Górnym Niemcy powiesili 10 zakładników. Około godziny 10 ze stron Blachowni przywieziono 10 mężczyzn i powieszono ich na oczach około 2000 ludzi. Jeden ze skazańców, który był księdzem katolickim, krzyknął „Jeszcze Polska nie zginęła!”, a jeszcze inny mężczyzna powiedział „My tu niewinnie giniemy”. Zwłoki skazańców, kierujący akcją szef powiatowej placówki gestapo Mathias Chriestiansen kazał załadować do samochodu, który odjechał w kierunku Blachowni. W 55. rocznicę tej zbrodni odbyła się uroczystość odsłonięcia miejsca pamięci, którym jest żeliwny krzyż i granitowa tabliczka, znajdujące się na skrzyżowaniu ulic Rzepakowej i Dziesięciu Zakładników.

17 stycznia 1945 r. do Gnaszyna wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, które dzień wcześniej zajęły Częstochowę. W walkach zginęło dwóch żołnierzy, którzy zostali pochowani na parafialnym cmentarzu.

W 1953 roku otwarto nową stację kolejową, a w 1965 roku linia kolejowa na odcinku Częstochowa Stradom – Liswarta została zelektryfikowana.

W latach 1952−1954 i 1973–1976 Gnaszyn był siedzibą gminy Gnaszyn Dolny, do której należały również pozostałe części obecnej dzielnicy. W 1977 roku Gnaszyn, Bańbór i Kawodrza zostały włączone do Częstochowy^[2].

W latach 1911–1912 Marian Sawicki i Zygmunt Markowicz założyli Gnaszyńską Manufakturę (później znaną jako Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Wigolen” w Gnaszynie Dolnym). W czasach PRL przy rozbudowanej fabryce powstało kino „Włókniarz”, Klub Zakładowy, stołówka, przedszkole, bloki zakładowe. „Wigolen” miał też własny dom wczasowy w Zakopanem i ośrodek kolonijny w Podzamku.

W 1921 roku została założona Gnaszyńska Fabryka Tapet i Papierów Kolorowych (późniejsze GZWP – Gnaszyńskie Zakłady Wyrobów Papierowych). Przez wiele lat była to jedyna fabryka tapet w Polsce. W 1998 roku zmieniono nazwę na „Tapety Gnaszyn” S.A. Maszyny z fabryki wywieziono do zakładów „Homel” w Homlu na Białorusi. W 2005 roku puste budynki zakładów (o powierzchni 25 000 m²) kupiła firma „Dospel”, producent wentylatorów. Znajduje się tutaj siedziba firmy. Fabryka tapet była bohaterem krótkiego reportażu Polskiej Kroniki Filmowej z 1964 roku. Pokazano w nim przestarzałe maszyny pracujące od początku istnienia fabryki.

Założone w 1922 roku Zakłady Ceramiczne przejęła w 1999 austriacka firma Wienerberger, największy na świecie producent cegieł oraz drugi w Europie producent systemów dachowych. Obok fabryki znajduje się kopalnia odkrywkowa środkowojurajskich iłów. Dominuje w niej fauna morska z typowymi dla batonu skamieniałościami (małży, ślimaków, amonitów i rostrów belemnitów)^[12]. Glinę zaczęto tu wydobywać w 1906 roku. Złoże zajmuje powierzchnię około 30 ha.

Teren dzielnicy wchodził w obszar Częstochowskiego Okręgu Rudnego, który dostarczał ubogie rudy żelaza na potrzeby Huty Częstochowa. W latach 60 XX wieku działało kilkanaście niewielkich kopalń, w których pracowało około 20 tysięcy osób.

W Gnaszynie znajdował się jeden z czterech szybów kopalni rud żelaza „Franciszek”. Po zamknięciu kopalni, pozostała po niej hałda. Znajdowała się tu również kopalnia rud żelaza „Paweł”, a na terenie Kawodrzy kopalnia rud żelaza „Barbara”. Na Kawodrzy znajdowały się również trzy kopalnie odkrywkowe gliny cegielni: „Kawodrza”, „Anna” i „Zacisze”.

Gnaszyn i Kawodrza – panorama z widocznymi hałdami

Tę sekcję należy dopracować:

od 2024-08 → zweryfikować treść i dodać przypisy,
→ zaktualizować na podstawie najświeższych informacji.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Na terenie Gnaszyn-Kawodrzy znajduje się Miejskie Przedszkole nr 29, Szkoła Podstawowa nr 11 im. Marii Dąbrowskiej, Szkoła Podstawowa nr 46 im. Stefana Żeromskiego i Gimnazjum nr 11 im. Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Szkoła podstawowa została założona w 1902 roku.

 Osobny artykuł: Parafia Przemienienia Pańskiego w Częstochowie.

W Gnaszynie znajduje się rzymskokatolicka parafia Przemienienia Pańskiego leżąca w dekanacie Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej w archidiecezji częstochowskiej. Kościół parafialny wybudowano w latach 1981–1990. Cmentarz parafialny znajduje się na północny wschód od kościoła parafialnego, przy ulicy Zbawiciela.

OSP Gnaszyn powstało w 1918 roku z inicjatywy mieszkańców wsi. Sprzęt strażacki stanowiła 200-litrowa beczka na dwukołowym wózku przystosowanym do zaprzęgu konnego, wiadra i łopaty. Pierwszą remizą była szopa Franciszka Glanca, a później pomieszczenie wynajmowane przez Romana Warońskiego. W 1925 roku wybudowano remizę na placu Kazimierza Nosalika. W czasach II wojny światowej budynek został zniszczony. Po wojnie siedziba OSP została odbudowana na placu Józefa Gruszczyńskiego. OSP Gnaszyn działa w KSRG jako jedna z czterech jednostek w Częstochowie.

Na obszarze dzielnicy znajduje się także OSP Kawodrza Dolna. Jest to jednostka typu S-1 działająca poza strukturami KSRG^[13].

W dzielnicy działał klub piłkarski Orkan Gnaszyn. W 1949 r. wybudowano boisko sportowe na terenie należącym do Zakładów Przemysłu Lniarskiego nr 5. Występowała na nim drużyna Włókniarskiego Związkowego Klubu Sportowego Gnaszyn^[14]. W 1954 roku powstało w Częstochowie Terenowe koło sportowe „Włókniarz”. Wszystkie ośrodki sportowe związane z przemysłem włókienniczym, w tym gnaszyński, podzielono na koła. Najlepsi zawodnicy każdego z kół zasilali branżowy klub Victorię^[15]. W latach 1957−1960 drużyna piłkarska występowała w C Klasie, grupie II częstochowskiej (VI poziom rozgrywek piłkarskich) pod nazwą Włókniarz Gnaszyn^[16]. W latach 1973–1975 oraz w sezonie 1981/1982 klub występował w częstochowskiej A klasie (V poziom), w latach 1976–1978 i 1982–1987 w klasie okręgowej (IV poziom), w sezonie 1989/1990 w klasie wojewódzkiej (V poziom), a w latach 2001–2007 w A klasie (VI poziom)^[17][18][19].

• Henryk Jędrusik
• Kalina Jędrusik
• Zygfryd Wolniak

• I. Heromiński: Indeks urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych powiatu częstochowskiego według stanu na 31.XII.1970 r. [w:] Ziemia Częstochowska, tom X. Częstochowa: Towarzystwo Popierania Kultury Regionalnej, 1974. Brak numerów stron w książce
• Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Wigolen”, [w:] Informator dla studentów i absolwentów wyższych uczelni. Warszawa: Zjednoczenie Przemysłu Lniarskiego, Wydawnictwo Katalogów i Cenników, 1975, s. 28-30.
• J. A. Bossowski, Z. Urbański: Historia kolei Herby-Częstochowa. Częstochowa: Cmyk-Art, 2002. ISBN 83-917138-5-7. Brak numerów stron w książce
• J. A. Bossowski: 100 lat kolei Herby-Częstochowa. Częstochowa: 2003. Brak numerów stron w książce
• Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu
• Bogdan Snoch, Mała encyklopedia Częstochowy, Towarzystwo Przyjaciół Częstochowy, Częstochowa 2002
• ks. Stefan Mizera, Udział Klasztoru Jasnogórskiego w przemianach gospodarczo-społecznych XIX wiecznej Częstochowy (1815-1865), „Studia Claromontana”
• Jerzy Pawlak, Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939, Warszawa 1982
• Waldemar Nowakowski, Brygada Bombowa – lot bojowy, Warszawa 1983
• Księga zmarłych pochowanych na cmentarzu parafialnym w Częstochowie-Gnaszynie założona w maju 1996