Heraldyka napoleońska – nowy system heraldyczny wprowadzony przez cesarza Napoleona I dekretem z 1 marca 1808 w miejsce zniesionych przez rewolucję herbów i tytułów Ancien Régime'u. Obejmował wszystkie herby francuskie – państwowy (cesarstwa), rodowe, terytorialne i miejskie. Akt ten poprzedziło stworzenie księstw bezpośrednio zależnych od Francji w marcu 1806 r.^[1]

Szczegółowe rozróżnienie hierarchii tytułów i rang odzwierciedlało system biurokratyczny cesarstwa. Rygorystyczną kontrolą używania herbów i tytułów oraz tworzenie herbów nowo kreowanej szlachty zajmowała się powołana w tym celu heroldia cesarska (franc. Conseil du Sceau). Symbolika i styl heraldyki napoleońskiej nawiązywały często do cesarstwa rzymskiego i panującego stylu Empire. Obowiązywała do upadku Napoleona. Po restauracji Burbonów nie była stosowana (z wyjątkiem okresu II Cesarstwa Francuskiego, kiedy została na krótko przywrócona), aczkolwiek herby i tytuły nadane przez Napoleona zostały w większości zatwierdzone.

Heraldyka napoleońska, choć krótko stosowana, wywarła duży wpływ na heraldykę francuską; wiele jej elementów zostało przyjętych także przez heraldykę republikańską, zwłaszcza w herbach miejskich i terytorialnych^[a]. Napoleońskie tytuły arystokratyczne, mimo że oficjalnie zniesione jak reszta tytułów, są nadal stosowane w stosunkach prywatnych i nieoficjalnych, choć są traktowane zwykle jako mniej zaszczytne niż dawne tytuły Ancien Régime'u.

Napoleon wprowadził w miejsce zniesionego przez rewolucję królewskiego herbu Francji ze złotymi liliami nowy herb cesarski, przedstawiający w błękitnym polu złotego orła z opuszczonymi skrzydłami, patrzącego w lewo, trzymającego w szponach wiązki błyskawic. Orzeł stylistyką nawiązywał do orłów legionów rzymskich, był także nawiązaniem do symboliki monarchii Karolingów.

Za tarczą otoczoną łańcuchem Legii Honorowej były skrzyżowane złote berło cesarskie i złote berło, zakończone srebrną dłonią, tzw. berło sprawiedliwości. Hełm złoty, otwarty, ozdobiony damaskinażem, zwieńczony koroną cesarską. Zamiast labrów całość otaczał płaszcz podbity gronostajem, czerwony, usiany złotymi pszczołami.

Pszczoły w napoleońskiej heraldyce obecne były często, nawiązywały do symboliki państwa Merowingów, gdyż w grobowcu króla Childeryka znaleziono kilkaset miniaturowych złotych obiektów, niekiedy identyfikowanych jako przedstawienie pszczół.

W miejsce hełmów i koron rangowych wprowadzono specjalny typ czapek – biretów, różniących się w zależności od godności kolorem i liczbą ozdabiających je piór strusich. Wierzch biretu był zawsze z czarnego aksamitu, ozdobiony dookoła złotą wąską wypustką, z przodu zaś złotym, trójkątnym umocowaniem piór ozdobionym okrągłą broszą z perłami. Otoki biretów różniły się wyglądem w zależności od rangi: kawaler miał otok zielony, wyższe godności – z różnych odmian futer heraldycznych.

Jedynymi herbami, w których pozostawiono korony były herb cesarski i herby utworzonych przez Napoleona suwerennych księstw. Herb cesarski był zdobiony zamkniętą koroną cesarską, natomiast herby książąt suwerennych – dawną francuską koroną książęcą, z błękitną podkładką wewnątrz:

• kawaler – czapka z zielonym podbiciem i pojedynczym piórem,
• baron – czapka z podbiciem z futra kontr-łasicy z trzema piórami,
• hrabia – czapka z podbiciem kontr-gronostajowym i pięcioma piórami,
• prince – czapka z podbiciem z futra łasicy i siedmioma piórami,
• duc – czapka z podbiciem gronostajowym i siedmioma piórami.

Przykłady oznaczeń godności

Sposób umieszczania oznak godności

Prócz czapek heraldyka napoleońska wprowadziła oznaczenia godności umieszczane w samej tarczy herbowej. Oznaczenia te bardzo precyzyjnie informowały nie tylko o randze właściciela herbu, ale także na jakim polu zasłużył na tytuł.

Oznaki najwyższych godności – książęcych (prince i duc), były umieszczane w głowicy tarczy, oznaki pozostałych tytułów zaś w kantonie lub franc-quartier. Tło tych zaszczytnych figur było błękitne dla książąt (prince) i hrabiów, natomiast czerwone dla diuków, baronów i kawalerów.

W herbie książąt suwerennych w błękitnej głowicy umieszczony był złoty cesarski orzeł, w herbie książąt rangi prince – błękitna głowica usiana była złotymi pszczołami, a herby książąt niższej rangi (duc) miały czerwoną głowicę usianą srebrnymi pięcioramiennymi gwiazdami. Godła umieszczane w polach (złote na błękitnym, srebrne na czerwonym) pozostałych rang informowały, że właściciel herbu i tytułu jest np. wojskowym, prokuratorem generalnym, członkiem parlamentu, radcą dworu, właścicielem ziemskim, duchownym, senatorem czy też urzędnikiem określonego szczebla.

Na tarczy herbowej umieszczano również oznaczenia dla kawalerów orderów – Legii Honorowej, Żelaznej Korony oraz Ordre de la Réunion.

Specjalnie wyróżniano herby kobiet, umieszczając odpowiednie godła nie w kwadratowym polu, lecz małej tarczy sercowej, złotej dla hrabin, a srebrnej dla baronowych. Herby wdów po poległych w służbie cesarskiej wojskowych udostojniane były złotą tarczą sercową z czarną bordiurą i czarnym mieczem w słup.

Prócz biretów i oznaczeń tarczy arystokratom cesarstwa przysługiwały zewnętrzne oznaki godności. Najwyższe rangi otaczały herb płaszczem w kolorze błękitnym lub czerwonym (tylko rodzina cesarska), ozdobionym złotymi sznurami i chwostami. Dodatkowo obok tarczy lub za tarczą umieszczane były symbole piastowanego urzędu – np. laski Marszałka Francji, klucze Wielkiego Szambelana.

Zgodnie z dekretem różna była wielkość (liczba "liści") labrów otaczających herb: princes i diukowie mieli prawo do trzech złotych (z każdej strony tarczy), hrabiowie do podwójnych, górne złote, dolne srebrne, baronowie do podwójnych srebrnych, zasada ta jednak rzadko była stosowana.

• Książęta (princes) z rodziny cesarskiej mieli prawo do czerwonego płaszcza, usianego złotymi pszczołami, podbitego gronostajem.
• Książęta dygnitarze cesarstwa (princes grands dignitaires)^[c] używali błękitnego płaszcza, usianego złotymi pszczołami, podbitego gronostajem, ze złotymi frędzlami. Płaszcz zwieńczony był mitrą koloru błękitnego, z podbiciem gronostajowym, franc. bonnet d’honneur.
• Książęta (princes) mieli płaszcz błękitny, ze złotymi frędzlami, podbity gronostajem, zwieńczony złotą koroną z liści akantu.
• Książęta (duc) mieli płaszcz błękitny, ze złotymi frędzlami, podbity futrem łasicy (vair).
• hrabiowie – senatorzy używali płaszcza błękitnego, z podbiciem w barwie srebrnej.

Heraldyka napoleońska wprowadzała też zmiany w herbach miejskich i terytorialnych. Odpowiednio oznaczana była ranga i wielkość miast. Stosowane były, podobnie jak w przypadku herbów personalnych oznaczenia umieszczane na tarczy (najczęściej cyfra cesarza, z dodatkami, gwiazdą, pszczołą, mostem, kolumnami). Wyższa ranga oznaczana była umieszczaniem tych dodatków w głowicy herbu. Rangę miasta określało także kilka odmian korony muralis. Praktykowane było również umieszczanie orderów herbowych w samej tarczy lub poniżej. Tarczę herbu miejskiego otaczał wieniec, z lewej z gałązek oliwnych, z prawej z dębowych, opleciony wstęgami.

• Miasta 1. rangi (bonnes villes) oznaczano trzema złotymi pszczołami w czerwonej głowicy tarczy; tarczę wieńczyła złota corona muralis o siedmiu basztach, z której wyrastał orzeł cesarstwa Wieniec wokół tarczy złoty, wstęgi czerwone.
• Miasta 2. rangi oznaczano błękitnym prawym frank-quartierem ze złotą literą "N" umieszczoną pod takąż pięcioramienną gwiazdą. Srebrna korona miała pięć baszt. Wieniec wokół tarczy srebrny, wstęgi błękitne.
• Miasta 3. rangi oznaczano czerwonym lewym frank-quartierem, ze srebrną literą "N", pod takąż gwiazdą. Herb zamiast korony wieńczył złoty kosz wypełniony takimiż kłosami. Wieniec wokół tarczy zielony z czerwonymi wstęgami.

Heraldyka napoleońska wywarła duży wpływ na współczesne herby miejskie. Zwłaszcza zewnętrzne elementy herbu, wieńce, korony, stylistyka są często stosowane w herbach miast wielu krajów świata.

Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• Sławomir Górzyński, Heraldyka nobilitacji okresu Napoleona I
• Piotr Paweł Bajer, Stylizacja heraldyczna czasów napoleońskich [on-line]. Związek Szlachty Polskiej [dostęp 2013-12-01].
• Paweł Dudziński, Napoleońskie herby Polaków, Diecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź – Warszawa 2013, ISBN 978-83-62934-19-5.
• Gert Oswald, Lexikon der Heraldik, Bibliographisches Institut, Leipzig 1984, ISBN 3-411-02149-7.
• Artur Marek Wójtowicz, Nowa Szlachta, czyli o napoleońskiej tytulaturze słów kilka, Bytom 2008, ISBN 978-83-926158-5-9.

• heraldyka napoleońska. genheral.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-08)]. (Internet Archive) (fr.)
• tytuły napoleońskie (fr.)
• dekret z 1 marca 1808 (fr.)
• Piotr Paweł Bajer: Stylizacja heraldyczna czasów napoleońskich. szlachta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-19)]. (Internet Archive)
• Heraldyka napoleońska na Heraldique europeene. heraldique-europeenne.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-25)]. (fr.).