Józef Chrzanowski

Pełne imię i nazwisko	Józef Benedyktynowicz Chrzanowski
Data i miejsce urodzenia	1844 Tuła
Data i miejsce śmierci	7 stycznia 1915 Kalisz
Praca
Budynki	pałac w Kościelcu (wraz z E. Oraczewskim) teatr miejski w Kaliszu ratusz w Kaliszu (wraz z E. Oraczewskim, zniszczony w 1914)
Odznaczenia

Józef Chrzanowski (ur. 1844 w Tule, zm. 7 stycznia 1915 w Kaliszu) – polsko-rosyjski architekt, inżynier gubernialny guberni kaliskiej w latach 1875–1903, inżynier miejski Kalisza w latach 1902–1903.

Urodził się w polsko-rosyjskiej rodzinie szlacheckiej w Tule. Matka była prawosławną Rosjanką, a ojciec wywodził się najprawdopodobniej ze szlachty z okolic Wilna^[1]. Jego brat, Iłarion Chrzanowski na przełomie XIX i XX wieku pełnił funkcję policmajstra Łodzi^[2].

W młodości wraz z rodzicami przeniósł się do Wilna, gdzie ukończył gimnazjum. W latach 1864–1868 studiował w Szkole Budowlanej (późniejszym Instytucie Inżynierów Cywilnych) w Petersburgu, uzyskując tam dyplom inżyniera cywilnego z prawem do rangi służbowej X klasy. Zatrudnił się w Komitecie Techniczno-Budowlanym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych jako pomocnik architekta. Z przydziału ministerstwa pracował na budowie kolei między Kurskiem a Charkowem, brał także udział w projektowaniu kolei z Berdiańska do Aleksandrowska^[3][1].

W latach 1870–1875 pracował dla księcia Siergieja Gagarina, mieszkał wówczas w obecnym Pławsku^[1], gdzie miał zbudować szpital pawilonowy otoczony rozległym parkiem krajobrazowym według projektu Iwana Sztroma^[1]. Samodzielnie zaprojektował tam aptekę z laboratorium, dom dla służby dworskiej i hotel. W 1871 roku awansował do rangi radcy tytularnego^[4].

W 1875 roku został przeniesiony do Kalisza, gdzie miał objąć stanowisko inżyniera guberialnego, zastępując M. Chersońskiego. Podczas swojej pracy w Kaliszu zatwierdził, korygował i nadzorował budowę kilkuset budynków, na zamówienie projektował także wiele budynków na terenie całej guberni^[4]. Był autorem projektów ratuszy, strażnic, teatrów, odwachów, obiektów przemysłowych, infrastruktury drogowej, kościołów, cerkwi, synagog i budynków mieszkalnych. Zajmował się także przebudowami i adaptacjami istniejących budynków, m.in. szpitala miejskiego w Kaliszu, przebudowami klasztorów na szkoły i modernizacjami obiektów miejskich^[4]. Prowadził budowę soboru Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu i nowej wieży kościoła św. Mikołaja^[2].

W 1876 roku awansował do rangi asesora kolegialnego, w 1879 roku radcy nadwornego, a w 1882 roku kolegialnego doradcy. Przechodząc na emeryturę posiadał rangę radcy stanu. W 1892 i 1895 roku uczestniczył w ogólnorosyjskich zjazdach artystów i architektów w Petersburgu i Moskwie^[4]. Jego współpracownikiem był m.in. Eugeniusz Oraczewski^[2].

Udzielał się m.in. jako kurator ochronki prawosławnej dla dzieci, członek zarządu Resursy Kaliskiej, członek Ochotniczej Straży Ogniowej, Rosyjskiego Towarzystwa Ratowania Tonących i kasy pożyczkowej przy Urzędzie Gubernialnym^[4].

W 1900 roku obchodził jubileusz 25-lecia pracy w Kaliszu, połączony z otwarciem zaprojektowanego przez niego budynku teatru miejskiego^[4]. W praktyce urzędowej kilkakrotnie przypisywał sobie autorstwo projektów, które tylko korygował lub prowadził ich budowy^[4]. Na przełomie 1903 i 1904 roku przeszedł na emeryturę w związku z pogarszającym się stanem zdrowia^[4]. Był właścicielem działki na rogu ulic Młynarskiej i Staszica w Kaliszu, prawdopodobnie także projektantem wybudowanej na niej kamienicy^[2]. Od 1904 roku prowadził prywatną praktykę, projektując proste kamienice czynszowe i przebudowy obiektów^[4]. Projekty jego autorstwa były krytykowane i korygowane przez architektów powiatowych i miejskich z powodu braków pod względem funkcjonalnym i wątpliwych wyborów estetycznych, praktykę prowadził jednak co najmniej do 1910 roku^[1][2].

Zmarł 7 stycznia (20 stycznia wg starego porządku) 1915 roku w kaliskim szpitalu św. Trójcy. Trzy dni później został pochowany na cmentarzu grecko-prawosławnym w Kaliszu^[2].

Źródło^[4]:

• Order Świętej Anny II stopnia (1879)
• Order Świętego Stanisława II stopnia (1889)

Źródło^[5]:

• areszt wojskowy i odwach w Kaliszu (1882–1883, nie istnieje)
• kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmcach (1882–1883, wraz z J. Zdziennickim)
• siedziba Ochotniczej Straży Ogniowej w Kaliszu (1887–1889, nie istnieje)
• gmach kancelarii soboru i mieszkań dla duchownych przy ulicy Niecałej w Kaliszu (1887–1889)
• ratusz w Kaliszu (1887–1891, zniszczony w 1914 roku)
• kościół św. Mikołaja w Miłkowicach (ok. 1883)
• rzeźnia miejska w Kaliszu (1886–1890)
• pałac w Kościelcu (1887–1891, wraz z Eugeniuszem Oraczewskim)
• pomnik dla 15 Aleksandryjskiego Pułku Dragonów w Kaliszu (1889, nie istnieje)
• kościół św. Wojciecha w Grodźcu (1893–1900)
• gmach teatru miejskiego w Kaliszu (1901, zniszczony w 1914 roku)
• gmach Szkoły Realnej w Kaliszu (1902, wraz z inż. Reszką)
• Fabryka Fortepianów i Pianin Arnolda Fibigera (1899–1900)
• pomnik Aleksandra II w Kaliszu (1900, popiersie autorstwa Matwieja Czyżowa)
• kościół św. Gotarda w Rypinku (1907)

Prawdopodobnie brał też udział w projektowaniu kościołów w Osieku, Wrzącej, Ślesinie, Kraszewicach i Starym Mieście^[5].

• sobór Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu (prowadzenie budowy, 1875–1877, nie istnieje)
• nowa wieża kościoła św. Mikołaja w Kaliszu (prowadzenie budowy, 1875–1877)
• przebudowa i rozbudowa gmachu Trybunału Kaliskiego (1876–1877)
• remont więzienia w Kaliszu i budowa pawilonu szpitalnego (lata 80. XIX wieku)
• remont kościoła św. Bartłomieja Apostoła w Stawiszynie (ok. 1882)
• remont i rozbudowa szpitala św. Trójcy w Kaliszu
• przebudowa pobernardyńskiego zespołu klasztornego w Kaliszu na ochronkę prawosławną dla dzieci
• przebudowa pofranciszkańskiego klasztoru w Kaliszu na szkoły miejskie oraz biura
• adaptacja kamienicy na synagogę w Kaliszu
• przebudowa toru kolarskiego w Noskowie (1893, wraz z inż. Kurowskim, nie istnieje)
• projekt powiększenia kościoła w Liskowie (1894)
• rozbudowa i przebudowa kościoła w Kramsku (ok. 1910)

• Architekci i budowniczowie w Kaliszu na przełomie XIX-XX wieku – informacje biograficzne, [w:] MakaryM. Górzyński MakaryM., Miasto, społeczeństwo, przyszłość - architektura i przestrzenie nowoczesności Kalisza przełomu XIX-XX wieku, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, 2019 [dostęp 2024-09-29] .