Krążowniki lekkie typu C

HMS „Calypso”
Kraj budowy	Wielka Brytania
Użytkownicy	Royal Navy
Zbudowane okręty	28
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	4120–4320 t normalna
Długość	135,9–137,2 m
Szerokość	12,6–13,3 m
Napęd	6/8 kotłów 2/4 turbiny parowe o mocy 40 000 KM 2/4 śruby
Prędkość	28,5–29,5 węzłów
Multimedia w Wikimedia Commons

Krążowniki lekkie typu C – grupa typów brytyjskich krążowników lekkich z okresu I wojny światowej. Określana w literaturze jako typ C, obejmowała w rzeczywistości 28 okrętów siedmiu zbliżonych typów, wszystkie o nazwach zaczynających się na literę C. Pierwsze z nich typu Caroline wodowane były w 1914 roku, ostatnie typu Cairo w 1919 roku. Część wzięła udział w II wojnie światowej.

Pierwsze okręty miały mieszaną artylerię główną z dwóch dział kalibru 152 mm i ośmiu kalibru 102 mm, podczas wojny zamienianą na cztery działa kalibru 152 mm. Od typu Centaur były uzbrajane od początku w pięć dział kalibru 152 mm. Osiem okrętów podczas II wojny światowej było przebudowanych na krążowniki przeciwlotnicze. Napędzały je turbiny parowe, poruszające cztery, a w późniejszych okrętach dwie śruby, zapewniające prędkość rzędu 28–29 węzłów. Wyporność normalna okrętów wynosiła około 4200 ton, a pełna około 5000 ton.

Typ C stanowił rozwinięcie krążowników lekkich typu Arethusa(inne języki), budowanych od 1912 roku, które były pierwszymi brytyjskimi mniejszymi krążownikami lekkimi z opancerzeniem pionowym, zastępującymi wcześniejsze słabo chronione i zbyt wolne krążowniki zwiadowcze(inne języki) (Scout cruiser)^[1]. Początkowo były one przez to określane jako „lekkie krążowniki pancerne”^[1]. Jednocześnie w typie Arethusa podniesiono moc siłowni w celu uzyskiwania wysokich prędkości, odpowiednich do pełnienia funkcji przewodników flotylli niszczycieli, rezygnując przy tym z mieszanego opalania węglem na rzecz samego paliwa płynnego^[2]. Ponieważ koncepcja tych okrętów okazała się udana, jeszcze przed ich ukończeniem w programie na 1913 rok przewidziano budowę ośmiu ulepszonych krążowników, które zapoczątkowały typ C^[1]. Jednocześnie marynarka brytyjska zakończyła zamawianie budowanych dotychczas większych i droższych krążowników lekkich o wyporności ponad 5000 ton, nazywanych od miast (typ Town), przeznaczonych do współdziałania z głównymi siłami floty^[2].

Pierwszymi okrętami typu C było sześć okrętów typu Caroline, zamówionych w ramach programu z 1913 roku. Bazowały one na typie Arethusa, ale zwiększono długość o 3 metry i szerokość o 70 cm, przez co wzrosła też wyporność normalna z 3750 do 4219 ton i poprawiła się ich stateczność^[1]. Zachowano siłownię z czterema turbinami parowymi o mocy projektowej 30 000 SHP, z możliwością przeciążenia do 40 000 SHP, napędzającymi cztery śruby^[1]. Parę dostarczało osiem kotłów, a projektowa prędkość maksymalna wynosiła 28,5 węzła^[1] Zachowały one sylwetkę typu Arethusa z trzema pochyłymi kominami i ich kadłub o ostrych liniach, z podwyższonym pokładem dziobowym na około 1/3 długości^[1]. Opancerzenie obejmowało pas burtowy o grubości od 76 do 25 mm i pokład o grubości 25 mm, a także wieżę dowodzenia(inne języki) z pancerzem grubości 152 mm^[1].

Zmienione w stosunku do poprzedników uzbrojenie, grupując działa największego kalibru nietypowo na rufie. Stanowiły je początkowo dwa pojedyncze działa 152 mm Mk XII(inne języki) umieszczone na podkładzie rufowym i nadbudówce rufowej w superpozycji i osiem dział 102 mm Mk IV, umieszczonych po cztery na burtach, w tym dwa obok siebie na pokładzie dziobowym, dwa na końcach pokładu dziobowego po bokach nadbudówki i cztery na pokładzie górnym na śródokręciu^[1]. Uzupełniało je działo przeciwlotnicze 76 mm (później zastępowane przez dwa działa lub jedno kalibru 102 mm) i cztery działa kalibru 47 mm^[1]. Okręty miały również dwie podwójne wyrzutnie torped kalibru 533 mm na pokładzie na burtach^[1]. W latach 1916–17 dziobowa para dział 102 mm była zastępowana przez trzecie działo 152 mm, a następnie dodawano czwarte takie działo za kominami, zdejmując przy tym pozostałe działa kalibru 102 mm i montując cztery dodatkowe wyrzutnie torped^[1].

Dwa okręty typu Calliope należały do ośmiu krążowników zamówionych w ramach programu z 1913 roku, lecz zbudowano je według ulepszonego projektu z zastosowaniem turbin z przekładnią redukcyjną dla zwiększenia efektywności napędu^[3]. Liczbę kotłów zmniejszono z ośmiu do sześciu, przez co zmianie uległa sylwetka okrętów na typową od tej pory dla dalszych krążowników typu C, z dwoma pochylonymi kominami, z tego pierwszym grubszym^[3][4]. W celu porównania, „Calliope” otrzymała napęd z czterema śrubami, a „Champion” z dwoma^[3]. Projektowa prędkość maksymalna wynosiła 29 węzłów przy takiej samej mocy, jak w poprzednich okrętach, lecz „Champion” okazał się nieco szybszy, rozwijając 29,5 węzła^[3]. Pogrubiono też w tym typie opancerzenie burt do maksymalnie 102 mm^[3]. Wyporność normalna wynosiła 4228 ton^[3]. Zmniejszeniu uległ zapas paliwa do 895 ton, lecz nowa siłownia była ekonomiczniejsza^[4].

Uzbrojenie było takie samo jak w typie Caroline z wyjątkiem tego, że zastosowano na nich dwie podwodne wyrzutnie torped kalibru 533 mm w burtach^[4]. Było ono również w taki sam sposób modernizowane, dochodząc do czterech dział kalibru 152 mm w osi podłużnej, jak również zamontowano dwie podwójne wyrzutnie torped na pokładzie na burtach^[3]. W 1916 roku zdjęto z okrętów pancerne wieże dowodzenia i zamieniono maszty na trójnożne^[4].

Cztery krążowniki typu Cambrian, budowane w ramach programu z lat 1914-15, stanowiły powtórzenie „Calliope” z turbinami z przekładnią redukcyjną napędzającymi cztery śruby^[5]. Stępki pod ich budowę położono już po wybuchu I wojny światowej, a typ otrzymał nazwę od ostatniego wodowanego okrętu „Cambrian”, budowanego w stoczni państwowej. Prędkość maksymalna osiągana przez okręty nie przekraczała jednak 28 węzłów^[6]. Opancerzenie burt zredukowano w nich do pierwotnej wartości, od 76 do 38 mm^[5]. Wyporność normalna wynosiła 4320 ton, a pełna 4799 ton angielskich^[5]. Zapas paliwa wynosił 841 ton^[5].

Uzbrojenie było takie samo jak w typie Calliope, później w analogiczny sposób wzmacniane. Jedynie „Cambrian”, wykańczany jako ostatni, otrzymał już od początku trzecie działo kalibru 152 mm na pokładzie dziobowym, a później w latach 1917-18 wszystkie otrzymały czwarte takie działo zamiast artylerii kalibru 102 mm. Okręty te były uzbrojone początkowo w dwie podwodne burtowe wyrzutnie torped, jednakże okazało się, że nie mogą być używane przy większych prędkościach^[5]. W latach 1918–19 zdemontowano podwodne wyrzutnie i krążowniki otrzymały dwie podwójne obrotowe wyrzutnie torped na pokładzie^[6]. W latach 1916–17 zdjęto z okrętów pancerne wieże dowodzenia i zamieniono maszty na trójnożne^[6].

Dwa okręty typu Centaur powstały jako dodatkowe jednostki w ramach przedwojennego programu na 1914 rok, chociaż decyzję o ich budowie podjęto po wybuchu wojny^[7]. Ich budowę dla marynarki zaproponował koncern Vickers w celu wykorzystania zestawów maszyn wyprodukowanych dla krążowników zamówionych w zakładach Armstrong przez Imperium Osmańskie, których budowę anulowano w związku z wojną^[7]. Ponieważ projekt okrętów powstawał już z uwzględnieniem doświadczeń wojennych, został on ulepszony, przede wszystkim przez zastosowanie jednolitej cięższej artylerii, której korygowanie ognia było łatwiejsze, a przy tym pociski większego kalibru były skuteczniejsze^[8]. W celu pomieszczenia piątego działa, nadbudówka z masztem została przesunięta do przodu, przez co okręty wyróżniała większa przerwa między nadbudówką a kominami^[9]. Zastosowano też od razu masywniejszy maszt trójnożny z dwupiętrowym stanowiskiem kierowania ogniem^[9]. Zwiększenie wysoko położonych mas pogorszyło jednak stateczność okrętów, pomimo zwiększenia szerokości o 20 cm do 12,8 metra^[10]. Wkrótce po wejściu do służby zdemontowano z nich pancerne wieże dowodzenia o masie ok. 30 ton^[10]. Wyporność normalna jednak była nieco mniejsza – 4165 ton, a pełna wzrosła do 4870 ton angielskich^[9]. Zapas paliwa wynosił 824 tony^[9].

Okręty były uzbrojone w pięć dział kalibru 152 mm w osi podłużnej okrętu: na pokładzie dziobowym, za nadbudówką z masztem dziobowym, za kominami i dwa w superpozycji na rufie jak dotychczas^[9]. Wszystkie działa stanowiły salwę burtową, dorównując większym przedwojennym krążownikom typu Town^[10]. Artylerię przeciwlotniczą stanowiły trzy działa kalibru 76 mm, w tym jedno (starszej konstrukcji 13-funtowe, które zamieniano potem na dwie automatyczne armaty 2-funtowe (40 mm)^[9]. Okręty nadal były uzbrojone w dwie podwodne burtowe wyrzutnie torped^[10].

W ramach wojennego programu w grudniu 1915 roku zamówiono sześć krążowników ulepszonego typu Centaur, z czego cztery utworzyły typ Caledon^[9]. Do ich budowy przystąpiono już w październiku 1915 roku^[11]. Dla polepszenia własności morskich wydłużono w nich nieco pokład dziobowy i zmieniono kształt dziobu – od poprzedników te i następne okręty odróżniały się zastosowaniem prostej wychylonej dziobnicy^[9]. Dla skompensowania wysoko położonych mas, okręty poszerzono o 23 cm^[9]. Wzrosła przez to długość do 137,2 m (o 1,3 m) i szerokość do 13 m, natomiast projektowa wyporność normalna wynosiła 4120 ton, a pełna wzrosła do 4950 ton^[9]. Istotną zmianą stało się również wprowadzenie napędu dwoma śrubami, testowanego na krążowniku „Champion”, uznanego za lepszy i prostszy^[12]. Mimo przeciążenia o około 100 ton w stosunku do projektu, prędkość wynosiła 28-29 węzłów^[11]. Zapas paliwa zwiększono do 935 ton^[9].

Uzbrojenie główne w postaci pięciu dział kalibru 152 mm pozostało jak w typie Centaur. Działa na podstawie doświadczeń wojennych otrzymały jednak nowe podstawy CPXIII*, z głębszą maską przeciwodłamkową grubości 76 mm, lepiej chroniącą obsadę^[11]. Zapas amunicji zwiększono ze 150 do 200 pocisków na działo^[11]. Artylerię przeciwlotniczą stanowiły dwa działa kalibru 76 mm i cztery 3-funtowe kalibru 47 mm^[9]. Zrezygnowano z nieudanych podwodnych wyrzutni torped i uzbrojenie torpedowe wzmocniono do czterech podwójnych wyrzutni torped kalibru 533 mm na pokładzie, po dwie na każdej z burt^[9]. „Caledon” i „Cassandra” otrzymały podczas I wojny światowej platformy startowe dla samolotów, najpierw na dziobie, a następnie za kominami nad działem nr 3^[11]. Pancerz kadłuba był taki sam jak w poprzednim typie, lecz grubość ścian wieży dowodzenia zmniejszono ze 152 mm do 76 mm, a szybu pod nią do 50 mm, oszczędzając ok. 15 ton masy^[11].

Okręty tego typu były pierwszymi z typów C, które dotrwały w służbie do II wojny światowej, podczas której „Caledon” został przebudowany na przełomie 1942/43 na krążownik przeciwlotniczy^[13].

W typie Ceres, powstałym w ramach wojennego programu, przeprojektowano ponownie układ uzbrojenia, ustawiając dwa pierwsze działa artylerii głównej w superpozycji na dziobie, w celu wzmocnienia siły ognia w kątach dziobowych^[14]. W tym celu przesunięto w tył o 14 m i podwyższono nadbudówkę dziobową, dodając wydłużone dolne piętro^[15]. Zmiana pociągnęła za sobą też przekomponowanie pomieszczeń wewnątrz kadłuba i modyfikację systemu podawania amunicji^[15]. Zwiększenie wysoko położonych mas wymagało ponownego poszerzenia kadłuba o 30 cm, do 13,3 m, przy tej samej długości i konstrukcji jak w typie Caledon^[14]. Projektowa wyporność normalna wynosiła 4190 ton, a pełna 5020 ton^[14]. Zapas paliwa pozostał taki sam 935 ton^[14]. Z uwagi na doświadczenia wojenne, liczebność załogi projektowana na 334 ludzi dochodziła do 460^[15].

Liczba dział artylerii głównej – 5 kalibru 152 mm, nie uległa zmianie. Artylerię przeciwlotniczą stanowiły dwa działa kalibru 76 mm, a na „Curlew”, „Coventry” i „Curacoa” w 1918 roku dodano dwa działka automatyczne 40 mm Mk II^[15]. Uzbrojenie torpedowe pozostało takie samo (cztery podwójne wyrzutnie torped kalibru 533 mm na pokładzie)^[15]. „Coventry”, a według innych informacji „Cardiff” otrzymały pod koniec I wojny światowej przejściowo obrotowe platformy startowe dla samolotów^[15]. Pancerz był taki sam, przy tym na „Coventry” i „Curacoa” zrezygnowano już z pancernej wieży dowodzenia, a na pozostałych ją następnie demontowano^[15].

Wszystkie okręty tego typu dotrwały w służbie do II wojny światowej, podczas której „Curlew”, „Coventry” i „Curacoa” zostały przebudowane na krążowniki przeciwlotnicze^[14].

Ostatnim typem krążowników grupy C było pięć okrętów typu Cairo, określanych też w literaturze jako typ Capetown^[a]. Zamówiono je w czerwcu–lipcu 1917 roku i weszły do służby już po zakończeniu I wojny światowej^[14]. Powtarzały one typ Ceres, z dziobowymi działami ustawionymi w superpozycji, lecz ulepszeniem stał się wznios pokładu na samym dziobie o 1,5 m (tzw. trawlerowy dziób), w celu zwiększenia dzielności morskiej i zmniejszenia zabryzgiwania dział dziobowych^[14][16]. Długość przez to minimalnie wzrosła do 137,6 m, a projektowa wyporność normalna wynosiła 4290 ton, a pełna 5250 ton^[14]. Zapas paliwa pozostał taki sam 935 ton^[14]. Takie samo było uzbrojenie i opancerzenie^[14]. Załoga wynosiła 432 ludzi^[14].

Okręty tego typu dotrwały w służbie do II wojny światowej, podczas której wszystkie oprócz „Capetown” zostały przebudowane na krążowniki przeciwlotnicze^[14].

• Conway's All the world’s fighting ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).
• S. Patianin, A. Daszjan, K. Bałakin, M. Barabanow, K. Jegorow: Kriejsiera Wtoroj mirowoj. Ochotniki i zaszczitniki [Крейсера Второй мировой. Охотники и защитники]. Moskwa: Kollekcyja, Jauza, EKSMO, 2007. ISBN 5-699-19130-5. (ros.).