Krosno tkackie – urządzenie, mechaniczne (maszyna) lub ręczne, do wytwarzania (produkcji) tkanin. Tkanina powstaje przez połączenie dwóch, prostopadłych do siebie, układów nitek (osnowy i wątku) według odpowiedniego splotu. Surowcem do produkcji tkanin jest przędza tkacka.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Ludowe tkactwo we wszystkich częściach Polski, ma bardzo stare tradycje. O genezie jego, wobec braku źródeł archiwalnych, trudno powiedzieć coś pewnego. Najwcześniejsze wzmianki w literaturze, wspominające o tkaninach ludowych nawiązują do XVIII w. Tkactwem zajmowały się głównie kobiety, przekazując sobie wiedzę ustnie. W opowiadaniach starych ludzi z regionu opoczyńskiego tkanie występowało jako bardzo ważne zajęcie ich matek i babek, zrośnięte z ich życiem, co sugeruje długowieczność tej tradycji[1]. Tkactwo może sięgać nawet wczesnego średniowiecza, co potwierdzają odkrycia archeologiczne w Gdańsku[2][3].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Na szkielecie złożonym z dwóch ścian bocznych, połączonych łącznikami poprzecznymi, zamontowane są podstawowe mechanizmy krosna:
- zasilający – podający osnowę (na rys. elementy 1, 2, 3, 4)
- przesmykowy – tworzący przesmyk (6, 7, 8, 9, 22)
- przerzutowy – wprowadzający wątek (na rys. nie pokazany)
- bidłowy – dociskający wątek do krawędzi tkaniny (10, 11, 12, 13, 20, 21).
- odbiorczy – odbierający utworzony odcinek tkaniny (17, 18, 19)
- napędowy – napędzający wszystkie pozostałe mechanizmy (na rys. nie pokazany)
Ponadto:
- czujnik osnowowy – zatrzymuje pracę krosna w momencie zerwania się nitki osnowy (5)
- czujnik wątkowy – zatrzymuje pracę krosna gdy zerwie się (lub skończy) wątek (na rys. nie pokazany)
- inne mechanizmy:
- mechanizm płochy uchylnej lub zderzakowy, w krosnach czółenkowych, zabezpieczający czółenko przed przybiciem w przesmyku, lub pełniący podobną funkcję, czujnik niedolotów w krosnach chwytakowych
- rozpinki – dwa zespoły uiglonych pierścieni, umieszczone po obu stronach tkaniny. Rozpinki utrzymują krawędź tkaniny na określonej, stałej wysokości oraz napinają tkaninę poprzecznie
- listwy, rolki lub grzebienie zamontowane na pokrywie bidła, zabezpieczające czółenko lub chwytak przed wypadnięciem z przesmyku
- różnej konstrukcji osłony zabezpieczające ruchome części mechanizmów
- sygnalizacyjne – informujące np. o zerwanej nitce osnowy lub wątku.
Podział
[edytuj | edytuj kod]Krosna tkackie dzielą się ogólnie na:
- Krosna ręczne (warsztaty tkackie) – budowane i wykorzystywane już w prehistorii, ale i dziś wykorzystywane przez twórców ludowych i artystów do tworzenia tkanin ludowych czy artystycznych
- Krosna mechaniczne – służące do przemysłowego tworzenia tkanin.
Zależnie od sposobu wprowadzania wątku do przesmyku, krosna dzielą się na:
- Krosna czółenkowe – czółenko jest magazynem i przenośnikiem wątku. Wątek odwijany z nawoju wewnątrz czółenka, wprowadzany jest na przemian raz z jednej, raz z drugiej strony tkaniny (teoretycznie nitka bez końca), Rozróżnia się tu dwa typy:
- krosna mechaniczne z ręczną wymianą wątku
- krosna z automatyczną wymianą wątku (krosna automatyczne)
- W obu powyższych przypadkach występują:
- krosna jednoczółenkowe do produkcji tkanin jednobarwnych ewentualnie w kolorowe pasy wzdłuż osnowy
- krosna wieloczółenkowe do tkanin barwnie tkanych (zarówno po osnowie, jak i po wątku – krata)
- Krosna bezczółenkowe – wątek zmagazynowany jest w nawoju krzyżowym, stożkowym, a przenośnikiem są chwytaki, rapiery, sprężone powietrze lub kropla wody. Wśród nich rozróżniamy:
- krosna chwytakowe – przenośnikiem są niewielkie metalowe chwytaki. Na przemian pracuje ich kilkanaście na jednym krośnie. Pojedynczy chwytak przenosi koniec nitki wątku, z lewej strony tkaniny na prawą, następnie jest przenoszony przez transporter na lewą stronę, a w tym czasie cykl powtarza się z innymi chwytakami. Wątek jest wprowadzany tylko z jednej strony, po czym jest obcinany. Aby taka tkanina się nie rozsypała końce wątku są zaplatane przez specjalny aparat krajkowy
- krosna rapierowe – przenośnikiem są dwa rapiery wprowadzane do przesmyku z obydwu stron tkaniny. Jeden podaje początek nitki wątku do połowy szerokości tkaniny, drugi przechwytuje go i przenosi do końca szerokości tkaniny. Wątek odwijany jest z nawoju krzyżowego. Podobnie jak w poprzednim przypadku brzegi tkaniny muszą być odpowiednio splatane
- krosna pneumatyczne – przenośnikiem jest sprężone powietrze. Wątek jest odwijany z nawoju krzyżowego i wdmuchiwany do przesmyku przez odpowiednią dyszę. Brzegi tkaniny są specjalnie splatane w celu ich wzmocnienia. Bardzo wydajne, wadą jest ograniczona szerokość tkanin
- krosna hydrauliczne – przenośnikiem jest sprężone powietrze i woda Tkanina powstaje w prawie identyczny sposób jak na krośnie pneumatycznym. Krosna mają również prawie identyczną konstrukcję. Stosowane do produkcji tkanin z surowców syntetycznych. Bardzo wydajne
- krosna pneumo–rapierowe – to połączenie mechanizmów krosna rapierowego i pneumatycznego. Lewy rapier, podający pracuje z nadciśnieniem, prawy, odbierający pracuje z podciśnieniem. Wątek jest podawany (wdmuchiwany) przez lewy rapier i odbierany (zasysany) przez prawy rapier. Mało popularne.
W zależności od szerokości roboczej rozróżnia się krosna:
- tasiemkarskie – szerokość tkaniny do 0,6 m
- wąskie – szerokość tkaniny do 1,6 m
- szerokie – szerokość tkaniny do 24 m.
Dodanie dodatkowych mechanizmów daje szereg typów krosien specjalnych:
- krosna do tkanin pętelkowych
- krosna do tkanin pluszowych
- krosna do tkania dywanów
- krosna do produkcji tasiemek, wstążek itp.
Ponadto, stosuje się jeszcze podział na:
- krosna płaskie – wytwarzana tkanina ma postać wstęgi
- krosna okrągłe – wytwarzana tkanina ma postać rękawa (rury)
- krosna lekkie – do produkcji tkanin delikatnych
- krosna ciężkie – do produkcji tkanin wielowarstwowych i technicznych.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Jan Szczepanik – polski wynalazca mający liczne patenty i udoskonalenia m.in. w dziedzinie maszyn tkackich
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Kondratiukowa 1958 ↓, s. 17.
- ↑ Kondratiukowa 1958 ↓, s. 19.
- ↑ Jerzy Kmieciński. Gdańsk – Geneza średniowiecznego miasta i portu. wyniki badań milenijnych. „Przegląd Archeologiczny”. 65, s. 142, 2017. ISSN 0079-7138. [zarchiwizowane z adresu].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krystyna Kondratiukowa: Ludowe tkactwo opoczyńskie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, 1958.