Leniuchowiec dwupalczasty

Choloepus didactylus
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	włochacze
Podrząd	liściożery
Rodzina	leniuchowcowate
Rodzaj	leniuchowiec
Gatunek	leniuchowiec dwupalczasty
Synonimy Bradypus didactylus Linnaeus, 1758[1] Choloepus Curi Link, 1795[2] Choloepus Unau Link, 1795[2] Bradypus kouri Daudin, 1802[3] Choloepus brasiliensis Fitzinger, 1871[4] Choloepus guianensis Fitzinger, 1871[5] Choloepus didactylus Var. columbianus J.E. Gray, 1871[6] Choloepus didaetylus[a]: O. Thomas, 1893[7] Choloepus florenciae J.A. Allen, 1913[8] Choloepus napensis Lönnberg, 1922[9]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[10]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Leniuchowiec dwupalczasty^[11], leniwiec dwupalczasty^[12] (Choloepus didactylus) – gatunek ssaka z rodziny leniuchowcowatych (Choloepodidae). Wiedzie samotny, skryty, raczej nocny, spokojny tryb życia wśród drzew lasów deszczowych Ameryki Południowej, żywi się pokarmem roślinnym, występuje też u niego koprofagia. Większość czasu spędza, odpoczywając, zawieszony pod gałęziami drzew bądź siedząc na nich. Po 10-miesięcznej lub dłuższej ciąży samica rodzi jedno młode. Nie zagraża mu wyginięcie.

Diploidalna liczba chromosomów leniuchowca dwupalczastego wynosi między 52–54 a 64–65^[13]. Jest to więcej niż u leniuchowca krótkoszyjego^[14].

Moraes-Barros podaje następujące wymiary leniuchowca dwupalczastego: długość ciała (bez ogona) 540–880 mm, długość ogona 9–33 mm, długość ucha 20–38 mm, długość tylnej stopy 103–170 mm. Masa ciała 4–11 kg. Czyni to leniuchowca dwupalczastego największym z dzisiejszych liściożerów^[13][15]. Drugi gatunek leniuchowca, leniuchowiec krótkoszyi, osiąga do 70 cm długości i 10 kg masy ciała^[14]. Leniwiec trójpalczasty, przy podobnej do tego ostatniego wielkości, jest znacznie lżejszy^[16]. Jednakże rozmiary leniuchowca znacznie ustępują wymarłym przedstawicielom rodziny leniuchowcowatych. Olbrzymi naziemny Megalonyx jeffersonii miał 3 m długości i ważył około tony^[17].

Ciało pokrywa długie i gęste futro barwy jasnobrązowej bądź płowej. U osobników dziko żyjących ma ono zielonkawy pobłysk, który zawdzięcza obecności żyjących w nim glonów. Podszerstek nie występuje. Twarz zabarwiona jest na jasny brąz i nie rosną na niej włosy. Jej wygląd Moraes-Barros opisuje jako skórzasty. Ubarwieniem gardło nie różni się od otaczających je obszarów ciała^[13], inaczej niż u niektórych leniwców^[16]. Na tułowiu sierść brzucha jest jaśniejsza niż na grzbiecie. Sierść na brzuchu tworzy przedziałek i zwisa w kierunku boków i grzbietu ciała. U osobników młodych futro jest ciemniejsze i bardziej miękkie^[13].

W jamie gębowej obecne są zęby bez korzeni ani szkliwa. Siekaczy nie stwierdza się w ogóle, a przedtrzonowców nie można odróżnić od trzonowców^[13].

Zwierzę ma długie przednie i tylne kończyny, prawie nieróżniące się długością. Zwiesza się na nich z gałęzi drzew. Przednie kończyny wieńczą po dwa długie, zakrzywione szpony^[13]. Cecha ta odróżnia leniuchowcowate^[17] od leniwcowatych o trójpalczastych przednich łapach^[18]. Kończyny tylne mają 3 pazury^[13], tutaj nie ma różnicy z leniwcowatymi^[18].

Dymorfizm płciowy nie występuje^[13].

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Bradypus didactylus^[1]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu zostało błędnie wskazane na „Cejlon” (łac. Habitat in Zeylona)^[1], błąd ten poprawił w 1911 roku Oldfield Thomas jako miejsce typowe wskazując Surinam^[19][20][21]. Linneusz swój opis oparł na pracach wcześniejszych autorów^[1].

Taksonomia dotycząca podgatunków wymaga ponownej oceny; różni autorzy wskazują na potencjalne zróżnicowanie między populacjami zachodnimi i wschodnimi^[13][22].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają Ch. didactylus za gatunek monotypowy^[22].

• Choloepus: gr. χωλοπους khōlopous „kulawo-nogi, chromo-nogi”, od χωλος khōlos „kulawy, chromy”; πους pous, ποδος podos „stopa”^[23].
• didactylus: gr. δι- di- „podwójny”, od δις dis „dwa razy”, od δυο duo „dwa”^[24]; δακτυλος daktulos „palec”^[25].

Zwierzę wiedzie spokojny, nadrzewny tryb życia. Jego aktywność przypada na noc. Badania przeprowadzone w niewoli wskazują na mało aktywny tryb życia. 45% czasu zwierzęta poświęcały spaniu, jedną czwartą żerowaniu bądź iskaniu zazwyczaj własnego futra, kolejna jedna piąta to odpoczynek przy zamkniętych oczach, kolejne 10% leniuchowce spędzały wybudzone, acz nieaktywne. Odpoczywać leniuchowce dwupalczaste mają w zwyczaju, zwieszając się z gałęzi w pozycji siedzącej z kończynami nad głową lub wspierając się na kończynach tylnych z głową i przednimi kończynami przewieszonymi nad pachwinami. Przemieszczają się wśród koron drzew, uczepione gałęzi czy lian^[13].

Zwierzę schodzi z drzewa rzadko, zwykle celem defekacji co 3–5 dni, niekiedy też na ziemi współżyje^[13].

Tryb życia wiedzie samotny. Jednak w niewoli trzymano leniuchowce dwupalczaste w parach bądź niewielkich grupach i osobniki te tolerowały takie warunki. Obserwowano jednak walki samców prawdopodobnie o samice^[13].

Nie występuje sezon rozrodczy. Cykl jajnikowy samicy trwa 4–5 tygodni, z czego od 10 do 14 dni przypada na ruję. Samica spotyka samca, kopuluje z nim na ziemi bądź na drzewie zwieszona z gałęzi w pozycji brzuch do brzucha, po czym zachodzi w ciążę trwającą wedle Moraes-Barros od 330 do 350 dni^[13], wedle IUCN 10 miesięcy^[10]. W jej efekcie rodzi pojedynczego noworodka. Nosi swe dziecko na brzuchu bądź na grzbiecie. Matka zajmuje się młodym przez 5 miesięcy. Pomimo jej opieki śmiertelność młodych w tym wieku jest duża. Matka nie wyda na świat kolejnego potomka przed upływem 14–27 miesięcy. Tymczasem samica osiąga dojrzałość płciową w wieku trzech lat. Samiec czeka na możliwość przekazania własnych genów 4–5 lat. Całkowita długość życia wynosi do 27 lat w niewoli, przy czym obserwowano samicę, która urodziła młode, licząc już 25 lat^[13].

W sierpniu 2024 roku w wieku 54 lat zmarł najstarszy leniwiec dwupalczasty żyjący w niewoli. W ogrodzie zoologicznym spędził 38 lat, co przyniosło mu wpis do Księgi Rekordów Guinnessa. Zwierzę zamieszkiwało zoo w Krefeld w Niemczech, w którym doczekało się przyjścia na świat 22 potomków^[26].

Leniuchowiec dwupalczasty występuje w północno-wschodniej i południowej Wenezueli (Delta del Orinoco i na południe od rzeki Orinoko), Gujanie^[22] (Gujana, Surinam, Gujana Francuska^[10]), północnej i północno-środkowej Brazylii (wzdłuż Amazonki na zachód do Maranhão i na południe do Pará i Mato Grosso) oraz do górnej części dorzecza Amazonki w południowo-zachodniej Kolumbii (na północ do Meta i Guainía), wschodniego Ekwadoru oraz północno-wschodniego i wschodniego Peru; południowa granica w zachodniej części brazylijskiej Amazonii jest niejasna. Dodatkowe obserwacje z południowo-wschodniej części Pará wymagają potwierdzenia^[22]. Całkowity zasięg szacuje się na 4,2 miliona km²^[10].

Siedliskiem leniuchowca dwupalczastego są tropikalne lasy, zarówno pierwotne, jak i wtórne, zwykle nizinne, ale sięga on wysokości 2400 m nad poziomem morza^[13].

Dieta składa się z roślin, jednak na wolności poznana została słabo. Większość dostępnych informacji dotyczy raczej leniuchowców dwupalczastych trzymanych w niewoli. Hodowanym osobnikom dostarcza się dziennie 350 g stałego pokarmu. Obserwowano również konsumowanie własnego stolca (koprofagia). Na wolności zwierzęta te obserwowano również żerujące w toaletach ludzkich. Prawdopodobnie dostarczały sobie w ten sposób białka i soli^[13].

Wśród chorób wymienia się parakokcydioidomykozę wywoływaną przez grzyba Paracoccidioides brasiliensis^[27]. Do pasożytów zalicza się Leishmania braziliensis^[28].

Całkowitej liczebności gatunku nie poznano. Gęstość populacji wedle danych z Gujany Francuskiej wynosi wedle Moraes-Barros pół zwierzęcia na hektar^[13], wedle IUCN za Taube et al. 0,9 osobnika na ha. W Brazylii zagęszczenie jest mniejsze, wedle IUCN od 0,13 zwierzęcia na ha w okolicach Manaus do 0,88 w podmokłym lesie w rezerwacie Mamirauá^[10]. IUCN uznaje leniuchowca dwupalczastego za gatunek najmniejszej troski od 2006 roku. Wcześniej, w 1996 roku, klasyfikowała go jako gatunek o brakujących danych^[10]. Spadek liczebności mogący zagrozić istnieniu gatunku ocenia się jako nieprawdopodobny, ponadto zasiedla on obszary chronione. Człowiek na ten gatunek poluje oportunistycznie^[13], prawdopodobnie w związku ze skrytym trybem życia leniuchowców w koronach drzew. Dla niektórych społeczności miejscowych stanowi on też tabu^[10].

• L.J.F.J. Fitzinger. Die Arten der natürlichen Familie der Faulthiere (Bradypodes), nach äusseren und osteologischen Merkmalen. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 63, s. 331–405, 1871. (niem.). 
• Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062  (ang.).
• K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 165–166, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
• L. Solski, 2008: Przewodnik Zoo Wrocław