Ludwik Paweł Sczaniecki

Portret nagrobny Ludwika Sczanieckiego.
Data i miejsce urodzenia	30 października 1789 Boguszyn
Data i miejsce śmierci	7 września 1854 Paryż
Przyczyna śmierci	cholera
Zawód, zajęcie	żołnierz, działacz społeczny i ziemianin
Odznaczenia

Ludwik Paweł Sczaniecki^[1] (ur. 30 października 1789 w Boguszynie, zm. 7 września 1854 w Paryżu) – podpułkownik, powstaniec listopadowy, ziemianin, działacz społeczny, spiskowiec i pamiętnikarz.

Ludwik Sczaniecki urodził się 30 października 1789 roku w Boguszynie k. Jarocina, z ojca Józefa Sczanieckiego (1756–1815) i matki Jadwigi z Wyganowskich Sczanieckiej^[2].

Wychowywany był w duchu patriotyzmu i miłości ojczyzny. Już w dzieciństwie wykazywał chęć walki o niepodległość Polski (m.in. jako pięciolatek prosił ojca, by ten pozwolił mu pójść z nim do walki przeciwko Prusakom w 1794^[2]). Pierwsze formalne nauki pobierał od emigranta z Francji. Lata 1802–1806 spędził w Dreźnie na studiach historycznych, przyrodniczych i matematycznych^[3]. W 1807 r. pracował w biurze dyrektora spraw wewnętrznych w Warszawie – Stanisława Brezy. 25 kwietnia 1809, w obliczu wojny z Austrią, zaciągnął się do wojska w Poznaniu, gdzie służył pod komendą gen. Antoniego Amilkara Kosińskiego^[3]. 21 czerwca brał udział w potyczce z Austriakami pod Radoszycami. W okresie od lipca do września przewoził depesze wojskowe z Krakowa do Poznania^[2].

W 1812 r. odbył kampanię rosyjską jako adiutant gen. Jana Henryka Dąbrowskiego^[3]. 30 sierpnia przybył do Wiaźmy, gdzie wręczył Napoleonowi depesze. Od niego też otrzymywał dalsze rozkazy. Odniósł ranę w walkach w rejonie Bobrujska. 6 listopada dowodzony przez niego oddział wyparł huzarów z Borysowa^[3]. Po morderczej przeprawie przez Berezynę, w ciężkim stanie zdrowia wrócił w Poznańskie (z pomocą służącego, Walentego Zielińskiego^[2]). W marcu 1813 otrzymał stanowisko adiutanta w sztabie gen. Dąbrowskiego. W kwietniu objął obowiązki adiutanta polowego w sztabie Polskiego Korpusu Obserwacyjnego gen. Dąbrowskiego w Wetzlar. 2 maja walczył u boku Napoleona w bitwie pod Lützen^[3]. 11 maja został odznaczony Orderem Kawalerskim Legii Honorowej. Wkrótce dostał się do niewoli rosyjskiej (był więziony w Charkowie). Zwolniony w sierpniu 1814^[4], przyjechał do Warszawy, gdzie otrzymał od gen. Dąbrowskiego stanowisko szefa szwadronu. Po upadku Napoleona i Kongresie Wiedeńskim, nie wstąpił do powstającej armii Królestwa Polskiego. Nie chciał bowiem służyć w wojsku podlegającemu zaborcy^[2]. Na własną prośbę otrzymał dymisję (25 II 1819) w stopniu majora, z pozwoleniem noszenia munduru.

Po powrocie do rodzinnego majątku w Boguszynie skoncentrował się na pracy w gospodarstwie^[2]. Utrzymywał jednak ciągły kontakt z Dąbrowskim, który również nie godził się z postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego. Sczaniecki odwiedzał go w nieodległej Winnej Górze aż do roku śmierci generała (1818)^[2]; został też wykonawcą testamentu i opiekunem dzieci Dąbrowskiego (generał traktował Sczanieckiego niemal jak syna^[5]). Zorganizował jego pogrzeb w Winnej Górze, nakazał ubrać ciało zmarłego w mundur Legionów – zgodnie z jego ostatnią wolą. Będąc przekonanym, że ciało wielkiego bohatera narodowego zostanie w przyszłości przeniesione na Wawel i złożone obok Kościuszki^[2], nakazał je zabalsamować. Przewidywania Sczanieckiego jednak nie sprawdziły się, głównie ze względu na obstrukcyjne działania niechętnego Dąbrowskiemu prezesa Senatu Rządzącego – Stanisława Wodzickiego^[5] (ciało gen. Dąbrowskiego spoczywa w Winnej Górze do dziś).

W r. 1819, podczas pobytu w Warszawie, poznał Waleriana Łukasińskiego, który wprowadził go do Wolnomularstwa Narodowego i polecił rozwijać struktury organizacji w Wielkim Księstwie Poznańskim^[3]. W roku 1820 Sczaniecki wprowadził na posiedzenie loży poznańskiej Ignacego Prądzyńskiego. Wkrótce, z inicjatywy Prądzyńskiego, organizacja poznańska zmieniła nazwę na Związek Kosynierów; zmieniła także charakter działalności na półjawny^[6]. Ponadto pojawiły się wewnątrz związku rozbieżności co do oczekiwanego kierunku reform w przyszłej Polsce^[7]. Rozłam ten doprowadził w rezultacie do wystąpienia Sczanieckiego z organizacji. Pogłoski o zgonie Sczanieckiego spowodowały, że nie był poszukiwany po rozbiciu Towarzystwa Patriotycznego^[2] (organizacji kontynuującej dzieło rozwiązanego Wolnomularstwa Narodowego). Nie mógł jednak przez kilka lat pojawiać się w majątku żony Konstancji w Królestwie Polskim.

W sierpniu 1830 przebywał w Paryżu, gdzie podczas rozmów z M.J. Lafayette’em i E. Bignonem sondował szanse wsparcia sprawy niepodległości Polski przez stronę francuską^[3]. Rozmowy te jednak nie rokowały żadnego zaangażowania Francji na rzecz Polski. W październiku znalazł się ponownie w Boguszynie^[2]. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego niezwłocznie pospieszył do Warszawy, mimo iż uważał moment wybuchu za przedwczesny, a w tygodniach poprzedzających Noc Listopadową wręcz podejmował działania zmierzające do zapobieżenia insurekcji^[8]. Granicę Królestwa przekroczył 6 grudnia. W stolicy został chłodno przyjęty (wraz z grupą wojskowych z Wielkopolski) przez dyktatora Józefa Chłopickiego^[3], którego zasadniczym celem było zawarcie korzystnej ugody z caratem. W Warszawie Sczaniecki otrzymał stopień podpułkownika. Otrzymał też zadanie formowania w Pyzdrach szwadronu jazdy z ochotników napływających z zaboru pruskiego^[3]. Ustąpił jednak 23 grudnia ze swego stanowiska, kiedy zadanie formowania oddziału ochotniczej jazdy poznańskiej otrzymał Tytus Działyński. Powrócił do Warszawy i oddał się do dyspozycji Komisji Rządowej Wojny. Stanisław Aleksander Małachowski przeznaczył go na dowódcę 2 Pułku Jazdy Kaliskiej (6 stycznia 1831)^[3]. Sczaniecki uczestniczył ze swym pułkiem w działaniach korpusu gen. Żymirskiego wzdłuż szosy brzeskiej. 24 lutego w czasie toczonych walk brał udział jedynie w posyłkach, forpocztach i „utarczkach flankierskich”^[2]; w bitwie grochowskiej (25 II) uczestniczył tylko jeden szwadron pułku Sczanieckiego. W czasie kampanii wiosennej, w krótkim wypadzie na prawy brzeg Wisły, oddziały mu podległe starły się bezpośrednio z nieprzyjacielem w Chruślinie (7 IV) i pod Łopocznem (8 IV). W Lubelskiem Sczaniecki walczył w bitwach pod Kamieniem (14 IV), Wronowem (17 IV) i Kazimierzem (18 IV)^[3]. Przegrana w bitwie pod Wronowem wywołała falę krytyki pod adresem pułku Sczanieckiego, podsycaną – jak wyraził się Stanisław Sczaniecki (bratanek Ludwika) – fałszywym raportem jenerała Sierawskiego^[2].

Reputacja pułku poprawiła się w dalszych tygodniach kampanii wiosennej, kiedy to za jego sprawą udało się odzyskać trakt komunikacyjny pomiędzy stolicą a twierdzą Zamość^[2]. Cenne były też działania rekonesansowe pułku na prawym brzegu Wisły. 31 maja rozbił pułk kozaków pod Gorajem, samemu nie ponosząc żadnych strat. W lipcu wziął udział w działaniach korpusu gen. Wojciecha Chrzanowskiego wzdłuż szosy brzeskiej przeciwko gen. J. Gołowinowi^[3]. 13 lipca walczył z nieprzyjacielem pod Podrudziem i Iłowcem. 14 lipca został odznaczony Krzyżem Złotym Virtuti Militari^[3]. W czasie odwrotu armii polskiej pod Warszawę z dwoma szwadronami uczestniczył w starciu pod Szymanowem (15 sierpnia). W składzie 3. dyw. jazdy gen. Stanisława Gawrońskiego wyruszył z Warszawy (23 sierpnia) z II korpusem gen. Ramorina w Lubelskie^[3]; nazajutrz objął stanowisko komendanta przedniej straży korpusu, a 26 sierpnia otrzymał dowództwo 6-szwadronowej brygady jazdy.

5 września rozbił w Krasnymstawie kilkusetosobowy oddział jazdy nieprzyjacielskiej^[2], dwa dni później walczył z powodzeniem pod Janowem z nacierającymi huzarami i Kozakami, a 8 września także z piechotą i artylerią. Ostatecznie, w obliczu upadku powstania listopadowego, przeszedł na teren Wolnego Miasta Krakowa (w nocy 24/25 września)^[3]. Został internowany przez Austriaków w Ołomuńcu.

Odzyskawszy wolność, powrócił do rodzinnej Wielkopolski, gdzie zaangażował się w działalność organicznikowską; był jednym ze współzałożycieli Kasyna Gostyńskiego, w którym kierował wydziałem rolniczo-przemysłowym^[3]. Należał do poznańskiego Towarzystwa Naukowej Pomocy^[9]. Zajmował się też działalnością niejawną – uczestniczył we wszystkich tajnych związkach na terenie Księstwa Poznańskiego^[10][11]. Latem 1835 policja pruska przeprowadziła rewizję i konfiskatę papierów^[12] w jego domu w Boguszynie; podejrzewano go o przewodzenie wielkopolskim oddziałem Młodej Polski. Został aresztowany w październiku 1835 i osadzony w berlińskim więzieniu Hausvogtei^[3]. 3 maja 1838 roku został skazany na karę trzech lat pozbawienia wolności za przynależność do tajnych związków. Amnestię uzyskał w roku 1840^[3]. W latach następnych kontynuował prace w Kasynie Gostyńskim, zasiadał w Dyrekcji Spółki Bazarowej w Poznaniu i należał do założycieli bazarowego Kasyna. Fragment dziennika Sczanieckiego opisujący służbę w II korpusie w okresie 22 sierpnia – 16 września 1831 r. został opublikowany przez Walentego Zwierkowskiego w dziele Korpus 2gi polski w 1831 roku (Paryż 1844). Publikacja ta była wymierzona przeciwko gen. Ramorinie i Władysławowi Zamoyskiemu^[3]. W sporach politycznych w okresie międzypowstaniowym Sczaniecki stał po stronie demokratycznego skrzydła szlachty wielkopolskiej; brał udział w spiskach lat czterdziestych – mimo to, po nieudanej próbie powstańczej w roku 1846 w Poznaniu, uniknął ponownego aresztowania^[3].

W dobie Wiosny Ludów 1848 r. wzywał Komitet Narodowy do natychmiastowego wystąpienia przeciw władzom pruskim, do ogłoszenia się Rządem Tymczasowym. Zachęcał także niemieckich mieszkańców Poznania do przyłączenia się do rewolucji^[3]. Pod koniec marca wyjechał do Berlina dla spieniężenia sreber ofiarowanych w Wielkim Księstwie Poznańskim na potrzeby powstania. W Berlinie namawiał gen. Wojciecha Chrzanowskiego do objęcia dowództwa nad formacjami zbrojnymi w Wielkopolsce. W proteście przeciwko przejęciu dowództwa przez Ludwika Mierosławskiego, a także przeciwko postanowieniom ugody w Jarosławcu, Sczaniecki zaciągnął się do obozu pleszewskiego w charakterze zwykłego ułana z lancą w ręku^[2]; odmawiał objęcia jakichkolwiek dowódczych funkcji. Brał udział w zwycięskiej bitwie pod Miłosławiem.

Po upadku rewolucji Sczaniecki kontynuował działalność publiczną. Był aktywny w Lidze Polskiej; należał do współzałożycieli Dziennika Polskiego Karola Libelta i subsydiował pismo. Był członkiem komitetu, który starał się sprowadzić do Wielkiego Księstwa Poznańskiego emigrantów z tzw. Legionu Józefa Borzęckiego^[3]. Pracował nad relacją ze swojego udziału w wypadkach Wiosny Ludów, jednak nigdy jej nie ukończył. Ogłosił natomiast tłumaczenie dziełka J. Czetza Jenerał Bem w Siedmiogrodzie i Węgrzech r. 1848–1849…^[3]

W ostatnich latach życia Sczaniecki zamieszkiwał we dworze w Brzóstkowie^[13], majątku małżonki – Konstancji. Do majątku Sczanieckiego w Boguszynie przeniósł się natomiast Józef Borzęcki z małżonką. Sczaniecki zmarł 7 września 1854 podczas pobytu z rodziną w Paryżu. Przyczyną śmierci była cholera^[14] (według ówczesnych pogłosek, popełnił samobójstwo w wyniku tzw. pojedynku amerykańskiego^[15] lub zginął w pojedynku z Mierosławskim^[16], z którym był skonfliktowany^[17]). Jego ciało pierwotnie spoczęło w podziemiach kościoła św. Magdaleny w Paryżu, jednak na skutek interwencji rodziny sprowadzono je wkrótce do Wielkopolski i złożono w krypcie grobowej w kościele w Brzóstkowie^[2]. Mowę pogrzebową wygłosił zaprzyjaźniony ze Sczanieckim Karol Libelt^[3]. Po śmierci Sczanieckiego do dworu w Brzóstkowie przeniósł się Józef Borzęcki (z małżonką), który został zarządcą majątku wdowy po pułkowniku^[13].

10 czerwca 1821 roku poślubił Konstancję Czarnecką^[18], córkę Antoniego, krajczego koronnego, fundatora kościoła św. Jana Chrzciciela w Brzóstkowie. Miał brata Ignacego Sczanieckiego (1801–1864). Zmarł bezpotomnie, a majątek zapisał bratankowi Ludwikowi^[3] (ur. 1833).

Pozostawił po sobie diariusz, na podstawie którego bratanek Stanisław Sczaniecki opublikował, z pomocą Karola Libelta, Pamiętniki Ludwika Sczanieckiego^[2] (1863). Praca ta jest nie tylko reporterskim zapisem odbytej służby wojskowej i kampanii wojennych lat 1809, 1813 i 1831, ale także – z racji odbytych przez Sczanieckiego licznych, momentami codziennych podróży po kraju – posiada miejscami walor przewodnika turystyczno-krajoznawczego po ziemiach polskich.

Wacław Gąsiorowski umieścił postać Ludwika Sczanieckiego w powieści Księżna Łowicka (w rozdziale III). Został tam opisany m.in. jako świadek śmierci gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

• Publikacje L. Sczanieckiego w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl