Ten artykuł od 2024-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Muzeum Okręgowe w Toruniu

Ratusz Staromiejski, siedziba główna Muzeum Okręgowego
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	Rynek Staromiejski 1
Data założenia	1861
Dyrektor	Aleksandra Mierzejewska
Oddziały
Muzeum Podróżników im. Tony`ego Halika Sztuki Dalekiego Wschodu Muzeum Toruńskiego Piernika Dom Kopernika Muzeum Historii Torunia Muzeum Twierdzy Toruń
Położenie na mapie Torunia Muzeum Okręgowe w Toruniu
Położenie na mapie Polski Muzeum Okręgowe w Toruniu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Muzeum Okręgowe w Toruniu
53°00′38,52″N 18°36′15,77″E/53,010700 18,604380
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Muzeum Okręgowe w Toruniu – jedno z najstarszych muzeów w Polsce z siedzibą w gotyckim Ratuszu Staromiejskim w Toruniu.

Historia tworzenia i udostępniania zbiorów muzealnych ma w Toruniu tradycję sięgającą końca XVI wieku. Wiąże się ona z otwarciem Gimnazjum Akademickiego w Toruniu. W 1594 powstała przy Gimnazjum kolekcja w formie popularnego w renesansie gabinetu osobliwości (tzw. Musaeum). Datę tę można przyjąć jako początek działalności muzealnej w Toruniu. Musaeum gromadziło szczątki kopalne, dużą kolekcję globusów, preparaty biologiczne w słojach: węże, embriony; okazy dermoplastyczne: skorpion, wypchany krokodyl; okazy muszli oraz szkielety, z których najsłynniejszym był szkielet ludzki przygotowany w 1576 przez Mikołaja Buccellę z Padwy a darowany do kolekcji przez chirurga toruńskiego Marcina Kopernika^[1]. Ponadto posiadało obrazy, w tym portrety sławnych torunian (Marcina Mochingera, Henryka Strobanda i inne). Było placówką publiczną, utrzymywaną przez samorząd Torunia. W 1825 na mocy układu między Toruniem a rządem pruskim Gimnazjum i Muzeum stało się placówką państwowo-miejską, a od 1880 – państwową.

Idea kolekcjonowania różnorodnych pamiątek przeszłości znacznego rozmachu nabrała w połowie XIX wieku. Powstały wówczas dwa niezależne stowarzyszenia naukowe, a przy nich muzea. Instytucje te gromadziły i porządkowały kolejne zbiory muzealne w sposób systematyczny i uporządkowany, według ówcześnie stosowanych metod naukowych.

W 1854 zorganizowano niemieckie towarzystwo naukowe, Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst. Gromadziło ono zbiory dotyczące historii miasta i regionu, sprawowało opiekę nad zabytkami i pomnikami. W 1861 przeniosło się do ratusza, zmieniając nazwę na Stadtisches Museum.

W 1875 z inicjatywy Zygmunta Działowskiego, polskiego ziemianina i archeologa, zawiązano drugie, niezależne Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Było typowo polską instytucją o charakterze patriotycznym, i pierwszym polskim Towarzystwem Naukowym na Pomorzu. Gromadzenie zbiorów muzealnych było jego podstawowym celem działania. W latach 1875–1883 Towarzystwo i Muzeum mieściło się przy ulicy Żeglarskiej. Do 1881 Towarzystwo Naukowe z własnych składek wybudowało nową reprezentacyjną siedzibę przy ul. Wysokiej 16 na toruńskiej Starówce, dokąd przeprowadziło się w 1883.

W 1920, po objęciu w Toruniu polskich rządów, Stadtisches Museum przemianowano na Muzeum Miejskie. Przez dziesięć lat czyniono starania o włączenie zbiorów z Towarzystwa Naukowego, ale brak było odpowiedniego lokalu. 1 lipca 1929 Starostwo Krajowe Pomorskie utworzyło stanowisko kustosza Muzeum Miejskiego, które objął dr Gwido Chmarzyński. W 1930 zbiory Towarzystwa Naukowego przekazano w depozyt, powiększając Muzeum Miejskie.

Uroczyste otwarcie nowego budynku Muzeum w Ratuszu Staromiejskim przy Rynku Staromiejskim, odbyło się 19 lutego 1931, w rocznicę urodzin Kopernika. Eksponaty podzielono na sześć działów: archeologii, sztuki (malarstwo i rzeźba), rzemiosła artystycznego, numizmatyki, grafiki i etnografii.

W okresie międzywojennym muzeum znacznie się wzbogaciło, przejmując m.in. dary mieszkańców Torunia, Sopotu (m.in. od znanego numizmatyka Walerego Amrogowicza) i z całego Pomorza.

W 1935 rozpoczęto budowę nowego gmachu dla planowanego Muzeum Narodowego pod nazwą Muzeum Ziemi Pomorskiej (nazwa od 1935), które miało stanąć przy ul. Chopina (obecnie Wydział Matematyki i Informatyki UMK). Gmach był w 1939 praktycznie gotowy, niestety wybuch wojny przerwał te plany. Hitlerowcy ograniczyli zbiory, by mogły świadczyć o niemieckości Pomorza, umieszczając je przy Rynku Staromiejskim nr 7. Organizowali propagandowe wystawy o potędze III Rzeszy, a w 1945 część zbiorów wywieźli. Zaginęła wówczas m.in. gotycka XIV-wieczna rzeźba Matki Boskiej Brzemiennej.

W 1945 muzeum zostało reaktywowane pod nazwą Muzeum Miejskie. Odnaleziono znaczną część zagubionych i wywiezionych zbiorów, dzięki dużemu zaangażowaniu Haliny Załęskiej. W 1946 część pomieszczeń muzealnych w ratuszu przeznaczono na potrzeby Archiwum Miejskiego, ograniczając ekspozycję aż do 1957. W 1949 wydzielono działy sztuki, grafiki, etnografii, archeologii i numizmatyki.

1 stycznia 1950 muzeum upaństwowiono i nazwano Muzeum Pomorskie w Toruniu. Zgodnie z przedwojennymi planami awansowało ono do rangi placówki ministerialnej. Muzeum zaczęło sprawować nadzór nad zbiorami całego województwa bydgoskiego. Na skutek nacisków politycznych, 21 grudnia 1955 obniżono jednak jego rangę z rządowej na regionalną, przekazując we władanie Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Bydgoszczy, która 25 sierpnia osłabiła jego rolę i zmieniła nazwę na Muzeum w Toruniu.

Od 1965 nosi nazwę Muzeum Okręgowe w Toruniu. W 1975 Muzeum przeszło we władanie nowo utworzonego województwa toruńskiego, a 1 stycznia 1999 przekazano je we władanie samorządu toruńskiego powiatu grodzkiego.

Po remoncie Ratusza Staromiejskiego w latach 1957–1964 ze środków ministerialnych przystosowano sale do celów ekspozycyjnych. W 1964 usunięto ulokowane wcześniej w ratuszu Archiwum Miejskie, co wpłynęło na znaczne zwiększenie możliwości ekspozycyjnych.

• 1959 – z Muzeum wyodrębniono Dział Etnograficzny, tworząc osobne Muzeum Etnograficzne
• 1960 – wyodrębniono Dział Historyczny, tworząc oddział – Dom Kopernika (obecnie Muzeum Mikołaja Kopernika). W Roku Kopernikańskim 1973 poszerzono muzeum o sąsiednią kamienicę
• 1962 – utworzono Dział Dokumentacji, łącząc zbiory biblioteki, zbiór fotografii, muzealiów i architektury Torunia w jedną całość
• 1966 – do Muzeum dołączono Zamek Krzyżacki, tworząc tu kolejną placówkę Muzeum
• 1968 – powstał Dział Historii Najnowszej, tworząc podstawy do wyodrębnionego w 1971 Toruńskiego Towarzystwo Kultury
• 1970 – w odrestaurowanej Kamienicy Pod Gwiazdą utworzono Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu w oparciu o dar Tadeusza Wierzejskiego
• 1971 – przy ulicy Ciasnej umieszczono zbiory archeologiczne, tworząc Muzeum Archeologii
• 1980–1989 – odrestaurowano Pałac Eskenów przy Łaziennej 16 i dostosowano do potrzeb wystaw czasowych, pracowni i magazynów muzealnych
• 2003 – utworzono Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika w odrestaurowanej kamienicy przy ulicy Franciszkańskiej 9/11. Kilkaset eksponatów przekazała Elżbieta Dzikowska
• 2010 – otwarto nową siedzibę Biblioteki Muzeum Okręgowego przy ul. św. Jakuba 20A^[2]
• 2015 – otwarto Muzeum Toruńskiego Piernika^[3]
• 2021 – otwarto Muzeum Twierdzy Toruń^[4]

Podstawowe działy muzeum to obecnie^[5]:

• Dział Sztuki – obejmuje kolekcję sztuki polskiej i europejskiej średniowiecznej i nowożytnej, sztuki nowoczesnej, rzemiosła artystycznego, grafiki i Sztuki Dalekiego Wschodu
• Dział Archeologii – ze zbiorami zabytków epoki kamienia, epoki brązu i epoki żelaza, zbiory wpływów rzymskich, średniowiecza
• Dział Historii – ze zbiorami historii średniowiecznej, nowożytnej i najnowszej, z kolekcją militariów, numizmatyki i emalierstwa
• Dział Kultur Pozaeuropejskich (Kamienica pod Gwiazdą) – malarstwo, rzeźba, meble, ceramika (od XVI do XX wieku)
• Dom Mikołaja Kopernika
  • zbiory związane z astronomią i Pracownią Uczonego
  • wystawa „Mikołaj Kopernik – Życie i Dzieło”
  • makieta średniowiecznego Torunia
  • wystawa Świat Toruńskiego Piernika – miejsce pracy mistrza piernikarskiego, oryginalne klocki z XVII i XVIII wieku, początek największych XIX-wiecznych firm piernikarskich w Toruniu, formy piernikowe z całej Polski północnej
  • wystawa polska w Rappersville

Muzeum zarządza także:

• Ratuszem Staromiejskim posiadającym:
  • Salę Sądową – malarstwo i rzeźba sakralna (XVI–XVII wiek)
  • Salę Sztuki Gotyckiej (malarstwo, rzeźba)
  • wystawa „Dawny Toruń – Historia i Rzemiosło” (od 1233 do 1793) – wyroby i pamiątki cechowe, pieczęcie, malarstwo, ślusarstwo, intarsja,
  • wystawa „Sztuka Sakralna Nowożytnego Torunia” – malarstwo, złotnictwo
  • Skarb ze Skrwilna (zbiór kosztowności renesansowych znaleziony w 1961 przez pracowników UMK)
  • Salę Mieszczańską – z jednym z najwcześniejszych portretów Mikołaja Kopernika
  • Salę Królewską – z najstarszym pocztem królów polskich w kraju
  • Galerię Sztuki Polskiej
    • od XVIII wieku do 1900 – z obrazami malarzy, takich jak Marcello Bacciarelli, Artur Grottger, Piotr Michałowski, Juliusz Kossak, Józef Brandt, Jan Matejko, Henryk Rodakowski, Józef Chełmoński
    • od 1900 do 1939 – w zbiorach obrazy Juliana Fałata, Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wojciecha Weissa, Józefa Mehoffera, Konrada Krzyżanowskiego, Ferdynanda Ruszczyca
  • Galerię Sztuki Polskiej (po 1945) – m.in. Jan Cybis, Zbigniew Pronaszko, Piotr Potworowski, Antoni Fałat, Edward Dwurnik, Zdzisław Beksiński, Jerzy Duda-Gracz
  • Militaria (od starożytności do XX wieku) – ponad 600 obiektów
  • wystawę archeologiczną dot. Kujaw i Ziemi Chełmińskiej (od 1100 p.n.e. do 1300 n.e.)
  • wystawy czasowe
• Muzeum Podróżników im. Tony Halika
• specjalistyczną biblioteką z 20 tysiącami woluminów – archiwum klisz, odbitek fotograficznych

Muzeum organizuje:

• lekcje i warsztaty muzealne
• urodziny dla dzieci
• imprezy edukacyjne i kulturalne
• prace konserwatorskie we własnych pracowniach:
  • Konserwacji Malarstwa i Rzeźby
  • Konserwacji Rzemiosła Artystycznego
• archiwum fotograficzne we własnej pracowni fotograficznej

Wśród zbiorów muzealnych znajdują się:

• ponad 100 pamiątek masońskich i wolnomularskich – największe zbiory w Polsce
• 13 tabliczek z sumeryjskim pismem klinowym sprzed 4000 lat – drugie co do wielkości zbiory w Polsce
• zbiory graficzne (od XV wieku do XX wieku)
• duże zbiory numizmatyki i medalierstwa (począwszy od XVII wieku)

Muzeum posiada także sporą dodatkową część zbiorów, które z braku miejsca lub funduszy na renowację nie są eksponowane.

• dr Gwido Chmarzyński (1929–1935)
• dr Leopold Kusztelski (1935–1938)
• mgr Tadeusz Łebiński (1938–1939)
• mgr Halina Tarnowska-Załęska (1945–1947)
• prof. Jerzy Remer (1947–1971)
• mgr Zdzisław Ciara (1972–1990)
• dr Michał Woźniak (1990–2000)
• dr Anna Kosicka (2000–2007)
• dr Marek Rubnikowicz (2007–2020)
• mgr Aleksandra Mierzejewska (od 2020)

• 2011 – Medal „Za zasługi dla Miasta Torunia” na wstędze^[6]

• Arthur Semrau, Führer durch das Städtische Museum, Thorn 1917 [1]
• Zbiory gotyckiej rzeźby i malarstwa. Muzeum Okręgowe w Toruniu. Katalog, opracowali Janina Kruszelnicka Józef Flik, Toruń 1968
• Malarstwo i rzeźba polska od końca XVIII wieku do 1945 roku w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu, opracowała Anna Kroplewska-Gajewska, Toruń 2006, ISBN 83-87083-93-3.
• Malarstwo i rzeźba XVI-XX w. Informator o zbiorach i wystawie stałej Działu Sztuki, Muzeum Okręgowego w Toruniu, opracowała Halina Załęska, red. Zdzisław Ciara, Toruń 1973
• Anna Szyszko-Czyżak, Medale polskie XVI-XVIII w. w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu. Katalog, red. Zdzisław Ciara, Toruń 1981
• Michał Woźniak, Muzeum Okręgowe w Toruniu – jego regionalny charakter, [w:] Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, z. 29 (326), 1998, s. 117-126 [2]
• „Rocznik Muzeum w Toruniu”, wydawany od 1962 r.

• Muzeum Okręgowe w Toruniu
• Oddziały Muzeum Okręgowego w Toruniu. muzeum.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-27)].
• Godziny otwarcia Muzeum. muzeum.torun.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-14)].