| Parnassius apollo | |
| (Linnaeus, 1758) | |
 Niepylak apollo na oście | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
niepylak apollo |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1] | |
 | |
| Zasięg występowania | |
| |
Niepylak apollo[2] (Parnassius apollo) – gatunek motyla z rodziny paziowatych (Papilionidae), jeden z największych w Polsce motyli dziennych.
Cechy charakterystyczne
[edytuj | edytuj kod]- rozpiętość skrzydeł do 80 mm
- ubarwienie białe w plamki, na przednim skrzydle pięć czarnych, na tylnym dwie czerwone w czarnej obwódce. Jest to ubarwienie ochronne, doskonale zlewające się z barwą skał wapiennych i białych kwiatów.
- brak łusek (dlatego nie zostawia na palcach pyłu i stąd nazwa niepylak)
- wolny, trzepoczący lot
- żerowanie na kwiatach ostów
- mała płochliwość
Gąsienica zimuje w osłonce jajowej, wiosną żerują w ciągu dnia, nawet w pełnym blasku słońca. Motyle latają w lipcu i sierpniu.
-
♀ -
♀△ -
♂ -
♂ △
Występowanie i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Występuje w wielu rejonach Europy, głównie w Alpach i na Półwyspie Iberyjskim. Duże populacje żyją na Kaukazie i na armeńskim Zakaukaziu, między innymi w rejonie jeziora Sewan. Kojarzony powszechnie z terenami górskimi, niepylak apollo występował dawniej również na niżej położonych stanowiskach. Spotykany był w północnej i środkowej Polsce, a nawet na wybrzeżach Bałtyku w Szwecji. Do lat 40. XX w. występował jeszcze na przedmieściach Kijowa[3].
Najstarsze zachowane informacje o niepylaku apollo na terenie Polski (jednak bez podania konkretnych miejsc występowania) pochodzą z „Zoologii” Jana K. Kluka (1789), gdzie występuje on pod nazwą łacińską Heliconius Apollo i polską Apollo niemiecki. Konkretne wzmianki o występowaniu niepylaka apollo podał dopiero Karol de Perthées w dziele Insecta Polonica et Lithuania cz. VII [1798–1800?]. Wynika z nich, że gatunek ten występował, poza terenami górskimi, także na rozproszonych stanowiskach w okolicach Warszawy i Kielc[4].
Do końca XIX wieku zaniknęły stanowiska z północnej części dzisiejszego obszaru Polski oraz Sudetów[4]. W pierwszej połowie XX w. podobny proces dotknął również większości stanowisk w polskiej części Karpat. Motyl ten wyginął zupełnie w Bieszczadach (między 1939 a 1945), w Beskidzie Niskim i Beskidzie Sądeckim[3]. Do lat 60. populacje Parnassius apollo przetrwały jedynie populacje na terenie Tatr i Pienin[4].
Objęty ochroną ścisłą[5], tak jak nieco mniejszy niepylak mnemozyna, niepylak apollo jest zagrożony kompletnym wyginięciem, gdyż jego larwy żerują głównie na dość rzadkich gatunkach roślin: rozchodniku wielkim (w Pieninach), na rozchodniku białym (w Tatrach Bielskich i w grupie Siwego Wierchu) oraz na rozchodniku karpackim (w pozostałej części Tatr)[6]. Rozchodnik wymaga dobrze naświetlonych piarżysk wapiennych, a te zaczęły zanikać na skutek zalesiania i zaniechania wypasu. W Tatrach Polskich w połowie XX wieku istniało ponad 30 stanowisk niepylaka apollo. Na większości z nich motyle wyginęły przed końcem lat 50., na kilku innych przed 1965, głównie wskutek masowego zalesiania halizn i nieużytków, co prowadziło do skrajnego ograniczenia bazy troficznej tego gatunku[3]. Zapewne w pierwszej połowie lat 90. zanikła populacja apolla w Dolinie Kościeliskiej, a kilka lat później w Dolinie Chochołowskiej. Szczegółowe poszukiwania w latach 2005 i 2006 nie wykazały już śladów występowania tego motyla na terenie polskich Tatr, choć jeszcze w 2003 r. osobniki tego gatunku były obserwowane tuż za granicą, po stronie słowackiej, w dolinach Cichej i Koprowej[7]. Dopiero w lipcu 2010 udało się znów potwierdzić występowanie niewielkiej populacji tego gatunku na terenie jednej z dolin polskich Tatr Zachodnich[8].
W drugiej połowie XIX w. pienińska populacja niepylaka apollo zajmowała tereny od Małych Pienin (obecne rezerwaty przyrody „Wąwóz Homole” i „Biała Woda”) na wschodzie aż do stanowisk w okolicy Czorsztyna i Niedzicy na zachodzie. Subpopulacje w Małych Pieninach zanikły najprawdopodobniej już w okresie międzywojennym, natomiast na trenie Pienińskiego Parku Narodowego zasięg populacji stopniowo zmniejszał się tak, że w 1990 roku gatunek występował już tylko w masywie Trzech Koron, głównie na piarżysku żlebu Spuszczalnica[4].
W Pieninach wymieranie lokalnych populacji niepylaka apollo łączyło się nie tylko z zanikiem występowania rozchodnika wielkiego na skutek zalesiania, ale i z przebudową gatunkową pienińskich łąk na skutek ich nawożenia[3]. W latach 1991-2010 przeprowadzono tam szeroki program restytucji gatunku, obejmujący zarówno odtwarzanie siedlisk jak i zwiększenie liczebności populacji poprzez hodowlę i wprowadzanie osobników w teren. W wyniku tych działań w południowej części Pienińskiego Parku Narodowego powstały trzy ośrodki występowania niepylaka apollo (o różnej wszakże liczebności latających osobników i częstotliwości obserwacji): zachodnie, obejmujące obszar Długiej Grapy, Cisowców oraz Zamczyska, centralne, w skład którego wchodzą piarżyska Macelowej Góry, Wąwozu Górczyńskiego (Macelowego) i Gołej Góry oraz wschodnie, obejmujące masyw Trzech Koron i Podskalnią Górę. Poza podanymi wyżej centrami powstały także mniejsze stanowiska na Cyrlowej Skałce, piargach pomiędzy Grabczychami, na zboczu pod zamkiem w Czorsztynie, na Nowej Górze oraz Upszarze. Od 2005 r. przeciętna szacowana liczebność populacji pienińskiej waha się wokół 500 postaci dorosłych[4].
W Polsce niepylak apollo występuje w:
- Pieninach (lokalny podgatunek Parnassius apollo frankenbergeri)
- Tatrach (lokalny podgatunek Parnassius apollo candidus[6]).
Próby reintrodukcji niepylaka apollo dokonywane były w przeszłości w Sudetach oraz w okolicy Biecza w dolinie Ropy. Mimo początkowych sukcesów, po kilku lub kilkunastu latach wszystkie populacje jednak wymarły.[3] Niepylaka spotkać obecnie można głównie na terenie Pienińskiego Parku Narodowego, dlatego że wdrożono tam wspomniany wyżej program jego reintrodukcji i ochrony[9]. Obecnie (2012) realizowany jest również kolejny projekt reintrodukcji niepylaka apollo w Sudetach[10].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Parnassius apollo, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Zoltán Mészáros, András Vojnits, Motyle i ćmy, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 288, ISBN 83-01-01078-9.
- ↑ a b c d e Jerzy S. Dąbrowski, Z dziejów występowania motyla niepylaka apollo w Polsce i w Tatrzańskim Parku Narodowym, „Wierchy” (75), 2009, s. 215–221.
- ↑ a b c d e Paweł Adamski. Restytucja niepylaka apollo (Parnassius apollo frankenbergeri) w Pienińskim Parku Narodowym – próba podsumowania. „Pieniny – Przyroda i Człowiek”. R. 14, s. 119-131, 2016. Pieniński Park Narodowy, Krościenko n. Dunajcem. ISSN 1230-4751.
- ↑ Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2014 r. poz. 1348).
- ↑ a b Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 1995, s. 34. ISBN 83-7104-008-3.
- ↑ Bogusław Pawłowski: Motyle Karpat [w:] "Parki Narodowe" nr 4/2005, ISSN 0867-6550, s. 2-4
- ↑ Tomasz Zwijacz-Kozica, Filip Zięba, Niepylak apollo: był czy powrócił?, „Tatry” (4 (34)), jesień 2010, s. 34–38.
- ↑ Szczegółowe informacje na dydaktycznych tablicach w wąwozie Homole.
- ↑ Reintrodukcja i restytucja niepylaka apollo na Dolnym Śląsku [online], Fundacja EkoRozwoju, 16 marca 2011 [dostęp 2012-09-04] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-03].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Niepylak apollo, lepidoptera.eu
- Jakub Liberski: Niepylak apollo (Parnassius apollo) – jedyny polski motyl na liście CITES, 13 lutego 2018
