Od lewej: Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan | |
Populacja |
2010: 10–11 mln (szac.) |
---|---|
Miejsce zamieszkania |
Armenia: 3 026 900 (2013 r.)[1] |
Język | |
Religia | |
Pokrewne |
Ormianie (orm. Հայեր, Hajér) – naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji z terenów rdzennych etnicznie oraz ludobójstwa dokonanego przez Turków u schyłku XIX (masakry hamidiańskie) i na początku XX wieku (ludobójstwo Ormian), częściowo rozproszeni, tworzą 10-milionową diasporę. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, mający prawie 2500-letnią historię[6]. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.[7]
Ormianie a Armeńczycy
[edytuj | edytuj kod]Chociaż w języku polskim funkcjonuje określenie „Armeńczycy”, to jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – „Ormianie” – ukształtowana w czasie wielowiekowej obecności Ormian na terenach Polski. Formę „Armeńczycy” należy stosować wyłącznie na określenie obywateli Republiki Armenii[8].
Język ormiański
[edytuj | edytuj kod]Religia
[edytuj | edytuj kod]Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:
- Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:
- Eczmiadzyn – Armenia
- Antilias – Liban
- Konstantynopol – Turcja
- Św. Jakuba – Jerozolima
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego – siedziba patriarchatu w Bzommar – Liban.
- Ormiański Kościół Ewangelicki – zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich.
Mała grupa Ormian żyjąca głównie w Turcji znana jako Hemshin wyznaje Islam w jego sunnickiej wersji.[9]
Literatura ormiańska
[edytuj | edytuj kod]Sztuka ormiańska
[edytuj | edytuj kod]Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze — Elizeusz, itd). Wcześniej uważano, że najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu, jednak późniejsze odkrycia wskazują, że datuje się ona na koniec VIII lub początek IX w.[10]
Muzyka ormiańska
[edytuj | edytuj kod]Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[11] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie ludobójstwa Ormian w 1915 r.
Kuchnia ormiańska
[edytuj | edytuj kod]Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo klęsk, wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia, w którym ją przyrządzano.
Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa pachlawa[12] lub gatha), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. spas, kathnow) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.
W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (lawasz[13]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.
Święta ormiańskie
[edytuj | edytuj kod]Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest na kalendarzu gregoriańskim. Jedynie Ormiański patriarchat Jerozolimy używa kalendarza juliańskiego[14].
Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: Wielkiej Ery Armenii.
Nor Tari (Nowy Rok)
[edytuj | edytuj kod]W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.
Surb Cnund (Dzrorhneq) 6 stycznia (Boże Narodzenie)
[edytuj | edytuj kod]Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas mszy podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po mszy w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą „dzrorhneq” (święcenie wody). Podczas tej ceremonii kapłan umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople „meronu” (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.
Trndez
[edytuj | edytuj kod]13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.
Wardananc Ton (Święto Wardananc)
[edytuj | edytuj kod]W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce bitwa pod Awarajr. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie niemal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.
Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek wielkiego postu) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). „Wardananc Ton” jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.
Cechaspanutjan Zoheri Hishataki (Dzień poświęcony pamięci Ofiar Ludobójstwa)
[edytuj | edytuj kod]Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.
Osobny artykuł:Cachkazard
[edytuj | edytuj kod]Siódma niedziela wielkiego postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.
Surb Zatik (Harutjun) (Zmartwychwstanie)
[edytuj | edytuj kod]Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko – wody, żółtko – ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony krwią Chrystusa.
Surb Hambardzman (wiczaki) Ton (Święto Wniebowstąpienia)
[edytuj | edytuj kod]Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się wniebowstąpienie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą „losowania dobrej przyszłości”.
Słynni Ormianie
[edytuj | edytuj kod]Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:
- Simon Abkarian – aktor francuski
- Andre Agassi (Andre Kirk Agassian) – tenisista amerykański
- Iwan Ajwazowski – malarz rosyjski
- Wiktor Ambarcumian – radziecki astrofizyk, astronom
- Charles Aznavour (Szahnur Waghinak Aznawurian) – francuski piosenkarz
- James Bagian – amerykański astronauta
- Iwan Christoforowicz Bagramian – marszałek Związku Radzieckiego
- Peter Balakian – amerykański pisarz i naukowiec, laureat nagrody Pulitzera
- Alain Boghossian – francuski piłkarz, mistrz świata z 1998 roku
- Eric Bogosian – amerykański pisarz i aktor
- Aram Chaczaturian – kompozytor
- Cher (właśc. Cherilyn Sarkisian) – amerykańska aktorka i piosenkarka
- Kenneth Davitian – amerykański aktor
- Youri Djorkaeff – francuski piłkarz, mistrz świata z 1998 roku
- John Dolmayan – perkusista zespołu System of a Down
- Atom Egoyan – kanadyjski reżyser
- Patrick Fiori (Patrick Chouchayan) – francuski piosenkarz
- Danyel Gérard (Gérard Daniel Kherlakian) – francuski piosenkarz
- Arshile Gorky – amerykański malarz
- Calouste Gulbenkian – przedsiębiorca i filantrop
- Ara Güler – turecki fotoreporter
- Kim Kardashian – amerykańska celebrytka, aktorka, modelka
- Kim Kashkashian – amerykańska wiolonczelistka
- Yousuf Karsh (Howsep Karshian) – kanadyjski fotograf
- Garri Kasparow – rosyjski szachowy mistrz świata
- Rick Kavanian – niemiecki aktor
- Kirk Kerkorian – amerykański multimiliarder
- Ontronik Khachaturian – były perkusista zespołu System of a Down
- Michel Legrand – francuski kompozytor
- Daron Malakian – gitarzysta zespołu System of a Down
- Rouben Mamoulian – amerykański reżyser
- Missak Manukian – działacz komunistyczny, uczestnik francuskiego ruchu oporu w czasie II wojny światowej
- Anastas Mikojan – radziecki wicepremier, ludowy komisarz handlu, zaopatrzenia i przemysłu spożywczego, przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR
- Artiom Mikojan – konstruktor radzieckich samolotów MiG
- Siergiej Mowsesjan – arcymistrz szachowy
- David Nalbandian – argentyński tenisista
- Narses – bizantyński magister militiae, pogromca Ostrogotów w latach 552-555
- Shavo Odadjian – basista zespołu System of a Down
- Bułat Okudżawa – bard, pisarz i poeta
- Hasmik Papian – śpiewaczka operowa
- Siergiej Paradżanow – radziecki reżyser filmowy
- Tigran Petrosjan – radziecki szachowy mistrz świata
- Alain Prost – francuski kierowca wyścigowy, czterokrotny mistrz świata Formuły 1
- William Saroyan – amerykański pisarz
- Angela Sarafyan – amerykańska aktorka filmowa
- Serj Tankian – wokalista zespołu System of a Down
- Sylvie Vartan – piosenkarka francuska
- Henri Verneuil – francuski reżyser
- Varujan Vosganian – rumuński polityk, pisarz i poeta
- Jewgienij Wachtangow – reżyser teatralny i aktor
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego można wymienić takie postaci, jak:
- senator Łukasz Abgarowicz
- muzyk Robert Amirian
- malarz Teodor Axentowicz
- aktorka Sonia Bohosiewicz
- żołnierz wyklęty Andrzej Boroń
- artysta rzeźbiarz Jerzy Boroń
- aktorka Anna Dymna
- poeta Zbigniew Herbert
- ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski
- reżyser filmowy Jerzy Kawalerowicz
- krytyk kulinarny Robert Makłowicz
- ksiądz i senator II RP Samuel Manugiewicz
- poseł Wojciech Mojzesowicz
- prawnik i senator II RP Alfred Ohanowicz
- generał dywizji Wojska Polskiego Zbigniew Ohanowicz
- kompozytor Krzysztof Penderecki
- ks. Grzegorz Piramowicz
- prawnik i filozof Grzegorz Leopold Seidler
- artysta rzeźbiarz i metaloplastyk Aram Shakhbazyan
- artysta malarz, członek Szkolnej Rady Krajowej, Antoni Stefanowicz
- artysta malarz, legionista Kajetan Stefanowicz
- abp Józef Teodorowicz
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Apostolski Kościół Ormiański
- Armenia
- Ludobójstwo Ormian
- Masakry hamidiańskie
- Diaspora ormiańska
- język ormiański
- Karekin I Sarkisjan
- Karekin II Nersisjan
- Kaukaz (region)
- Muszkowie
- Ormiański Kościół Ewangelicki
- Kodeks kanonów Kościołów wschodnich
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
- Ormianie w Polsce
- mniejszości narodowe w Polsce
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ National Statistical Service of the Republic of Armenia: The Demographic Handbook of Armenia, 2013 – Part 2. Population. [dostęp 2014-04-11]. (ang.).
- ↑ 2002 Rosyjski spis powszechny zarejestrował 1 130 491 Ormian (0,78% populacji).
- ↑ Encyclopedia Orientu podaje, że 500 000 mieszkańców Iranu należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
- ↑ Rejon dawnego Górskiego Karabachu. Stan sprzed spacyfikowania regionu przez Azerbejdżan.
- ↑ name="https://web.archive.org/web/20100501063653/http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=161291 www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul">www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul.". todayszaman.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-01)].
- ↑ Poezja armeńska antologia od starożytności do lat 70. [online], multikulturalny, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2021-01-19] (pol.).
- ↑ Data tradycyjna: nowsze badania wskazują, że mogło to być w 313 lub 314 r. (K. Stopka, Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV – XV w.), Kraków 2002, ISBN 83-88857-34-7.)
- ↑ Czy przymiotnikiem od nazwy „Armenia” jest „armeński”, czy „ormiański”? [online] [dostęp 2021-02-12] (pol.).
- ↑ The Hemshin: A Community of Armenians Who Became Muslims – Asbarez.com [online] [dostęp 2024-01-05] (ang.).
- ↑ Krzysztof Stopka , Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Kraków: PAU, 2002, ISBN 83-88857-34-7, OCLC 68667720 .
- ↑ gusan – ludowy poeta i kompozytor
- ↑ Odpowiednik polskich faworków
- ↑ Duszone warzywa (papryka, bakłażan, pomidory) – 250 g, oraz ryż – 200 g, delikatnie przyprawione, zawinięte w cienki chleb
- ↑ Armenian Church Calendar. [dostęp 2024-01-10]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
- Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
- Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
- Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
- Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
- Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
- Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
- Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
- Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
- Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
- Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
- Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
- Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
- Stefanowicz K., Życie i twórczość Antoniego Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 48/49, 2007, Kraków, s. 36-46.
- Stefanowicz K., Życie i twórczość Kajetana Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 50/51, 2007. Kraków, s. 42-60.
- Stefanowicz Krzysztof, Rotmistrz Kajetan Stefanowicz, Sowiniec-Półrocznik Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 34/35, czerwiec-grudzień 2009, s. 81-86.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wirtualny Świat Polskich Ormian
- Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich
- Armenia – kraj na rozdrożu świata
- Armenica.org: Historia Armenii
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- Fundacja Ormiańska KZKO
- Polscy Ormianie
- Internetowy portal Ormian w Polsce
- Ormiański Kościół katolicki na dawnych ziemiach polskich. pater.kul.lublin.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-29)].
- Wierni Polsce od 800 lat
- Wszystko o Armenii, informacje typu encyklopedycznego.. hayastan.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-09-14)].
- Szkoła Ormiańska w Krakowie.
- Ormianie w Krakowie
- Armenia.pl