Protestantyzm

Protestantyzm

Róża Lutra – symbol reformacji protestanckiej, zaprojektowany i opisany przez Marcina Lutra[1]
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo  └ Protestantyzm
Zasięg geograficzny	Ogólnoświatowy
Dane statystyczne Wierni około 800 milionów
Mapa Protestanci jako procent ludności w poszczególnych państwach (wliczając anglikanizm)
Multimedia w Wikimedia Commons

Protestantyzm – jedna z głównych gałęzi chrześcijaństwa, obok katolicyzmu i prawosławia, na którą składają się wspólnoty religijne powstałe na skutek ruchów reformacyjnych wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych wystąpieniem Marcina Lutra w XVI wieku oraz ruchów przebudzeniowych w łonie macierzystych wyznań protestanckich w kolejnych stuleciach.

Wśród Kościołów protestanckich wyróżnić można kilka wiodących wyznań, z czego główne to: luteranizm, kalwinizm (w tym kalwinizm kontynentalny, prezbiterianizm i kongregacjonalizm), anglikanizm (kościół niski w całości, częściowo kościół szeroki), baptyzm, metodyzm, adwentyzm i pentekostalizm (ruch zielonoświątkowy).

Na świecie żyje obecnie ok. 800 milionów protestantów, co stanowi ok. 40% wszystkich chrześcijan^[2]. Stawia to protestantyzm na drugim miejscu po katolicyzmie pod względem liczby wiernych związanych z tym nurtem chrześcijaństwa. Protestantyzm jest najdynamiczniej rozwijającą się gałęzią chrześcijaństwa^[3][4][5]. Każdego dnia przybywa 57 tysięcy protestantów, w tym 37 tysięcy charyzmatycznych i 20 tysięcy klasycznych^[2].

Podstawowe założenia teologii protestanckiej można ująć w pięciu zasadach protestantyzmu, które przyjmowane są we wszystkich Kościołach chrześcijańskich należących do tej gałęzi chrześcijaństwa. Są to:

• sola scriptura – jedynie Pismo Święte stanowi autorytet w sprawach wiary i praktyki chrześcijańskiej;
• solus Christus – jedynie Jezus Chrystus, jako prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, jest pośrednikiem między obojgiem;
• sola gratia per sola fide – jedynie łaska Boża jest podstawą usprawiedliwienia grzesznika poprzez wiarę i niezależnie od jego uczynków;
• soli Deo gloria – jedynie Bóg jest godzien oddania Jemu czci przez stworzenie.

Termin „protestantyzm” pochodzi od protestu złożonego przez ewangelików (luteran) 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu Rzeszy w Spirze przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na ewangelicyzm^[6].

Ze względu na dużą zbieżność głównych założeń XVI-wiecznej reformacji z postulatami wcześniejszych ruchów o podobnym charakterze, lecz występujących na mniejszą skalę, mianem protestantyzmu można określić także te przejawy jawnego przeciwstawiania się doktrynom i elementom tradycji Kościoła Rzymskiego na przestrzeni dziejów, które cechowała ta sama myśl teologiczna. Chodzi tu w szczególności o waldensów oraz husytów, których część przyłączyła się do Reformacji, mając identyczne poglądy w kwestiach, postrzeganych jako kluczowe dla protestantów:

• przyjęcie zasady nadrzędności Pisma Świętego nad Tradycją;
• uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi;
• odrzucenie sukcesji apostolskiej, rozumianej wyłącznie jako sukcesja urzędu;
• przyjęcie zasady powszechnego kapłaństwa wszystkich wierzących;
• zaniechanie jednego lub więcej elementów kultu uznawanych w protestantyzmie za heterodoksyjne np.: kult obrazów, kult relikwii, kult świętych, kult Marii, ideę transsubstancjacji, kult miejsc świętych.

Teologia protestancka zawsze podkreślała główne doktryny biblijne dotyczące boskości Chrystusa, jego narodzenia z Dziewicy, śmierci za grzechy ludzkości, zmartwychwstania w ciele, wniebowstąpienia oraz powtórnego przyjścia. Podkreślano także konieczność łaski Bożej i Ducha Świętego do prowadzenia świętego życia.

Powyższe cechy odróżniały więc protestantów od herezji znanych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, gdyż w zdecydowanej większości przypadków uznawali oni wyznanie wiary Soboru Nicejskiego I z 325 roku. Z tejże racji katarów nie można traktować jako wyznania o charakterze protestanckim, jak to ma miejsce w przypadku waldensów. Z drugiej strony charakterystyczne postulaty protestantów czynią ich nurtem chrześcijaństwa w pełni odrębnym od katolicyzmu, a różnice są znacznie bardziej widoczne, niż ma to miejsce w przypadku prawosławia czy anglikanizmu (mimo iż anglikanizm, zgodnie z zasadami Symboliki, jest powszechnie uznawany za wyznanie protestanckie, należy zaznaczyć, iż w początkach swego istnienia był kościołem narodowym i stał w opozycji do pozostałych nurtów chrześcijaństwa – anglikanie, głównie z powodów politycznych, prześladowali zarówno katolików, jak i protestantów). Istotną rolę w głoszeniu tez, które można uznać za prekursorskie dla protestantyzmu, odegrali Wigilancjusz (IV wiek) i Klaudiusz z Turynu (IX wiek).

W roku 1173 kupiec lyoński, Piotr Waldo, w czasie wielkiego głodu pod wpływem lektury Ewangelii rozdał część swego majątku ubogim pozostawiając resztę żonie i córkom. Następnie podjął działalność wędrownego kaznodziei, głosząc potrzebę ubóstwa oraz występując przeciwko grzechom pospólstwa i kleru, czym pozyskał licznych naśladowców. Waldo i jego zwolennicy sprzeciwiali się istniejącej hierarchii kościelnej, wyłącznemu prawu duchownych do nauczania w sprawach wiary, kultowi relikwii, świętych i obrazów, a także sprzedawaniu odpustów i przymusowym dziesięcinom na rzecz Kościoła rzymskiego. Byli przeciwni stosowaniu wszelkiej przemocy, w tym prowadzeniu wojen oraz karze śmierci^[7]. Za podstawę doktryny uznawali wyłącznie Pismo Święte (przetłumaczone na życzenie Valdèsa na język prowansalski), co razem z ich pozostałymi postulatami czyniło z nich prekursorów Reformacji. Po 1184 Kościół rzymskokatolicki ostro wystąpił przeciwko waldensom, w wyniku czego zostali niemal całkowicie wytępieni przez Inkwizycję. Część z nich powróciła do kościoła rzymskiego, zaś radykalna grupa lombardzka połączyła się później z humiliatami, braćmi czeskimi, husytami czy kalwinistami. Pomimo intensywnych prześladowań gminy waldensów zdołały przetrwać w wysoko położonych rejonach Włoch i Szwajcarii, gdzie istnieją do dnia dzisiejszego^[8].

John Wycliffe, duchowny i teolog katolicki, kierownik katedry teologii uniwersytetu w Oksfordzie znany jest głównie jako inicjator pierwszego tłumaczenia całej Biblii na język angielski. Wystąpił przeciwko prymatowi papieży, niezbędności kapłanów jako pośredników między człowiekiem a Bogiem umożliwiających osiągnięcie zbawienia, konieczności wyznawania wszystkich grzechów kapłanom, przepychowi i bogactwu kleru, zakonom i przymusowemu celibatowi księży, kultowi relikwii, obrazów i świętych oraz sensowi odbywania pielgrzymek. Zaatakował również jeden z głównych dogmatów Kościoła rzymskiego – naukę o transsubstancjacji, według której chleb i wino zostają przemienione w ubóstwione ciało Jezusa, dzięki czemu spożywający Eucharystię, będącą wcieleniem bóstwa, mogą utrzymywać łączność z Chrystusem, zaś On sam może być obecny w ich życiu.

Część studentów z Oksfordu, wędrując w parach jako kaznodzieje, rozniosła naukę Wiklefa po całej Anglii, gdzie nazwano ich lollardami. Potępieni przez Kościół rzymskokatolicki w 1377 i 1382 byli prześladowani, szczególnie po roku 1400 za czasów Henryka IV, zdziesiątkowani zdołali jednak przetrwać w ukryciu aż do czasów reformacji^[9].

Najważniejszym zjawiskiem przed wystąpieniem Marcina Lutra był czeski husytyzm, który rozwinął się z nauk Jana Husa.

 Osobny artykuł: Husyci.

Savonarola był i pozostaje postacią dosyć kontrowersyjną, gdyż nawet sam Kościół rzymski do dziś nie może się zdecydować, czy określać go mianem świętego czy heretyka. W swych działaniach przypominał postać Jana Kalwina, przez co część protestantów postrzega w nim prekursora reformacji.

Głównymi cechami wyznań protestanckich są: uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada Solus Christus), odrzucenie Tradycji przyjmowanej przez katolicyzm za równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (zasada Sola Scriptura), przyjęcie, że podstawą zbawienia jest łaska (zasada Sola Gratia), przyjmowana przez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (zasada Sola Fide). Ponadto protestanci odrzucali odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim.

Dyskusje wśród teologów protestanckich dotyczyły m.in. znaczenia sakramentu eucharystii (realnego czy symbolicznego), predestynacji bądź udziału woli w zbawieniu (arminianizm czy kalwinizm), charakteru sakramentu chrztu (chrzest wiernych czy chrzest niemowląt), ustroju kościoła (episkopalizm, prezbiterianizm i kongregacjonizm). Spory te doprowadziły do wykrystalizowania się szeregu nurtów i różnorodności w łonie protestantyzmu.

Luteranizm, oparty na nauczaniu Marcina Lutra, objął głównie środkowe, wschodnie i północne Niemcy, Danię, Szwecję, Norwegię i Islandię, również Finlandię, Łotwę i Estonię, a także północne i zachodnie rejony Czech i południowo-wschodnią Austrię. Nauka Jana Kalwina (kalwinizm) opanowała większość obszarów Szwajcarii, Holandii i wschodnie Węgry oraz przyczyniła się do uformowania się doktryn angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów. Trzecim nurtem reformacji był anabaptyzm, łączący zasadę chrztu świadomych wyznawców z awangardowymi poglądami społecznymi. Dzielił się na dwa zasadnicze nurty: radykalny, walczący o swoje prawa z użyciem przemocy, mający udział w tzw. wojnie chłopskiej w Niemczech i reprezentowany przez komunistyczną wspólnotę w Münster, oraz pacyfistyczny, reprezentowany głównie przez mennonitów, huterytów i amiszów^[10]. Ekscesy radykalnych anabaptystów spowodowały ich zniszczenie w Europie, natomiast anabaptyści pacyfistyczni migrowali do krajów tolerujących ich odmienność (np. stanowili część środowiska Olędrów na ziemiach polskich i w Ameryce Północnej)^[10].

Kształt reformacji angielskiej nadał król Henryk VIII, który zachował episkopalny ustrój Kościoła i wiele zasad katolickich. Tożsamość anglikańska opiera się w większym stopniu na wspólnej liturgii przy dużej wstrzemięźliwości w rozstrzyganiu problemów teologicznych. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodowały, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację – purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii, ułatwiając ich przesiedlanie się do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA.

W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miały ruch pietystyczny oraz proces zjednoczenia (unii) kalwinów i luteran. Kościoły ewangelicko-unijne są współcześnie istotną formą organizacyjną Kościołów protestanckich. W Europie kluczowym czynnikiem integrującym Kościoły protestanckie jest Konkordia leuenberska.

W protestantyzmie obok podziału na wyznania dostrzegalne są różne nurty teologiczne i pobożnościowe. Można w nim wyróżnić cztery podstawowe grupy:

• „protestantyzm głównego nurtu” (ang. „mainline Protestantism”) – odznaczający się otwartością na współczesną kulturę, w przeważającej części zaangażowany w dialog ekumeniczny. Wewnątrz tych Kościołów można wyróżnić zarówno nurty konserwatywne, umiarkowane, jak i liberalne. Przykładami mogą być narodowe kościoły luterańskie, np. Kościół Szwecji, Kościół Norwegii czy Kościół Danii, a także amerykański reformowany Zjednoczony Kościół Chrystusa i Amerykańskie Zbory Baptystyczne USA^[11],
• konfesjonalizm / paleoortodoksja – nurt trzymający się literalnej interpretacji wyznań i katechizmów z czasów Reformacji, często krytycznie ustosunkowany zarówno do ruchu ekumenicznego (szczególnie dialogu z katolicyzmem), jak i nowoczesnego, „otwartego” ewangelikalizmu. Przykładami mogą być tu Kościoły wyznające ortodoksyjny kalwinizm, Wolny Prezbiteriański Kościół Szkocji^[12] i Reformowane Zbory Holandii^[13] czy też staroluterański Kościół Synodu Missouri, a także neopurytańskie zbory zrzeszające reformowanych baptystów^[14],
• ewangelikalizm, w tym najliczniejsze wśród wspólnot ewangelikalnych ruchy zielonoświątkowy i charyzmatyczny. Ewangelikalizm dzieli się m.in. na konserwatywny chrześcijański fundamentalizm, umiarkowany neoewangelikalizm oraz liberalny postewangelikalizm. Przykładami wspólnot ewangelikalnych są m.in. zielonoświątkowe Zbory Boże, uświęceniowy Kościół Nazarejczyka i bezdenominacyjne Kościoły biblijne południowych stanów USA.
• grupa pogranicza, reprezentowana głównie przez adwentyzm i darbyzm (tzw. braci ekskluzywnych), charakteryzująca się w większym lub mniejszym stopniu ekskluzywizmem zbawczym (zbawienie zastrzeżone dla kręgu adeptów danej wspólnoty); denominacje z tego kręgu niekiedy posiadają silne znamiona ewangelikalne i podlegają ewolucji w stronę przyjęcia zachowań właściwych dla pozostałych grup wewnątrzprotestanckich^[15].

Niektóre wspólnoty ewangelikalne są czasem w krajach o większości ludności katolickiej grupami ekskatolickimi, powstałymi w wyniku odejścia od Kościoła rzymskokatolickiego lokalnej wspólnoty lub jej części (zdarza się to w środowisku Odnowy w Duchu Świętym) – w Polsce miało to miejsce np. w Kaliszu (Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha”), w Gdyni (Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala”) czy Kielcach (Wspólnota Chrześcijańska „Wieczernik”). Podobne zjawisko miało miejsce w Kościele luterańskim, z którego wydzieliła się grupa określana mianem stanowczych chrześcijan. Grupa ekskatolicka lub eksluterańska może też przyłączyć się do już istniejącego wyznania chrześcijańskiego (czego przykładem była postluterańska społeczność w Ustroniu, która przejściowo stanowiła część Wspólnoty Kościołów Chrystusowych).

Rzeczywistość protestantyzmu dopełnia ogromna liczba społeczności mniej znaczących oraz niezależnych kościołów (zborów) lokalnych. Rozszczepienie protestantyzmu było jednym z najważniejszych powodów powstania ruchu ekumenicznego. Obecnie jednak najważniejszy podział w łonie protestantyzmu przebiega w poprzek wymienionych wyznań i dzieli go na konserwatystów przyjmujących nieomylność Biblii, tradycyjną etykę seksualną i tzw. poglądy „konserwatywne”, oraz liberałów przyjmujących historyczny charakter Biblii i doktryn, ordynowanie na urząd duchownego kobiet. Występują też społeczności umiejscawiające się pomiędzy tymi dwoma biegunami, aczkolwiek zdecydowanie bliżej bieguna nieliberalnego (teologicznie i w sferze moralności są one całkowicie nieliberalne, pozwalając jednak np. na ordynowanie kobiet). Rosnące znaczenie w protestantyzmie mają też ruchy ponadwyznaniowe, takie jak „Promise Keepers” czy kaznodzieje telewizyjni.

Przynależność do protestantyzmu niektórych grup jest przedmiotem kontrowersji – podobnie jak przynależność do chrześcijaństwa. Często odmawia się tej nazwy wyznaniom antytrynitarnym (zaprzeczającym, że Jezus Chrystus jest Bogiem, bądź głoszącym, że jest On jedynym Bogiem w pełni tożsamym z Ojcem i Duchem Świętym w jedno- a nie trójosobowym istnieniu; to drugie podejście jest już raczej bezdyskusyjnie zaliczane do protestantyzmu, choć traktowane jako nieortodoksyjne. Niektóre z tych wyznań powstały w wyniku Reformacji bądź zostały utworzone z wyznań protestanckich – jak bracia polscy, Świadkowie Jehowy (sami również nie zaliczają siebie do protestantów^[16]), chrystadelfianie czy unitarianie. Do nurtu protestanckiego nie zalicza się scjentystów, a także mormonów, wyrosłych z opozycji do grup protestanckich. Dyskutowana jest także przynależność do protestantyzmu adwentystów^[17] i kwakrów.

Informacje w projektach siostrzanych

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Oskar Bartel: Protestantyzm w Polsce. Warszawa: 1962. Brak numerów stron w książce
• Louis Bouyer: The Authority of the Church in Protestantism and Catholicism. San Francisco: 2004, s. 37-63.
• Zbigniew Pasek, Wyznania wiary: protestantyzm: luteranizm, kalwinizm, anabaptyzm, anglikanizm, baptyzm, metodyzm, darbyzm, campbellizm, adwentyzm, pentekostalizm, Media-Press, Kraków 1999.
• Zbigniew Pasek: Kultura religijna protestantyzmu. Kraków: LIBRON, 2014. Brak numerów stron w książce
• Tadeusz J. Zieliński, Protestantyzm ewangelikalny. Studium specyfiki religijnej, wyd. 2, Katowice 2014.

• e-protestanci.pl – Największe polskie forum Ewangelikalnych Protestantów. e-protestanci.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-03)].
• Protestanci.info – Największe polskie forum protestanckie
• Świat po protestancku – Bóg, wiara i życie z protestanckiej perspektywy

• p
• d
• e

Drzewo genetycznej klasyfikacji wyznań chrześcijańskich

Restoracjonizm Protestantyzm Anglikanizm Starokatolicyzm (Obrządek łaciński) Katolicyzm (Obrządki wschodnie) Prawosławie Kościoły orientalne (monofizytyzm) Kościoły asyryjskie (nestorianizm) Wczesne chrześcijaństwo Reformacja (XVI wiek) Wielka schizma (XI wiek) unie Sobór efeski 431 Sobór chalcedoński 451