Ten artykuł od 2020-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ortodoncja – dziedzina stomatologii, która zajmuje się leczeniem wad zgryzu, wad szczękowo-twarzowych oraz korygowaniem nieprawidłowości zębowych. Leczenie ortodontyczne przeprowadza się u pacjentów w każdym wieku z powodów profilaktycznych i estetycznych. W Polsce leczenie ortodontyczne jest częściowo refundowane do 12 roku (nie są refundowane aparaty stałe), po 13 roku życia wszystkie usługi ortodontyczne są odpłatne^[1]. Ortodonta to lekarz specjalista, który zajmuje się profilaktyką, diagnozowaniem i leczeniem wszystkich wad zębowych i zgryzowych.

W Polsce ortodoncja jest jedną ze specjalizacji lekarsko-dentystycznych, która trwa 4 lata^[2], a jej konsultantem krajowym od 21 lutego 2019 roku jest prof. dr hab. Beata Katarzyna Kawala^[3]. Jest jedną z dwóch specjalności stomatologicznych (obok chirurgii stomatologicznej) uzyskiwanych w Polsce, których wzajemne uznawanie przez kraje członkowskie Unii, zagwarantowane zostało w Traktacie Akcesyjnym^[4][5].

Pierwszą specjalnością stomatologiczną, która wyodrębniła się z medycyny była chirurgia stomatologiczna – już kilka milionów lat p.n.e. usuwano zęby. Około 12 tys. lat p.n.e. podejmowano próby ich leczenia – wydrapując zmiany próchnicowe, a sprzed około 9 tys. lat pochodzą czaszki z zachowanymi zębami, w których widoczne są ślady borowania i wypełniania ubytków. Z VIII w. p.n.e. pochodzą ślady pierwszych protez zębowych – ich autorami byli Etruskowie, protezy miały charakter wyłącznie estetyczny i mocowano je wyłącznie na przedniej części zgryzu (stąd współczesne protezy tymczasowe nazywa się właśnie „etruskami”). Stomatologia i ortodoncja rozwijały się powoli, aż do wieku XVIII, w którym m.in. obalono mit o robakach zjadających zęby (Pierre Fauchard odkrył, że za powstawanie zmian próchniczych odpowiedzialne są cukry) oraz wynaleziono i rozpoczęto masową produkcję szczoteczek do zębów. Do połowy XIX wieku podstawy protez zębowych wytwarzano ze srebra i złota, a do odtwarzania zębów używano materiału zwierzęcego lub ludzkich zębów. W drugiej połowie XIX wieku srebro i złoto zastąpiono kauczukiem, a zęby zaczęto wytwarzać z porcelany. Z 1899 roku pochodzi klasyfikacja Angle’a (autorstwa Edwarda Hartleya Angle) pozwalająca na określenie prawidłowości zgryzu w płaszczyźnie: przód – tył (dwie podstawowe wady zgryzu: przodozgryz i tyłozgryz).

W 1900 roku Edward H. Angle otworzył w USA szkołę dla przyszłych dentystów i kształcił ich również z zakresu ortodoncji. W 1940 roku Charles Tweed (uczeń E. H. Angle’a) przedstawił wyniki swoich badań, w których stwierdzał, że szczęki niektórych pacjentów są zbyt małe, by pomieścić 32 zęby, a co za tym idzie – w leczeniu ortodontycznym może zajść konieczność usunięcia niektórych zębów (obalił tym samym teorię Angle’a o konieczności zachowania wszystkich zębów). Cecil Steiner (uczeń Ch. Tweeda) rozwinął wykorzystywaną do dziś analizę cefalometryczną (ocena profilu czaszki). Wiek XX to intensywny rozwój stomatologii, protetyki i ortodoncji. W latach 50. XX wieku do leczenia protetycznego wprowadzono stal nierdzewną, a kilkanaście lat później – żywice syntetyczne. W latach 80. XX wieku zaczęto stosować implanty.

Wady zgryzu to zaburzenia w budowie i czynnościach zębów, łuków zębowych i ich wzajemnej relacji. Wady mogą być widoczne na zewnątrz (w zmienionych rysach twarzy) i zaburzać różnego rodzaju czynności jamy ustnej (m.in. utrudniać jedzenie, mówienie i oddychanie).

Etiologia wad zgryzu:

• Wrodzone wady zgryzu – przyczyną tych wad mogą być czynniki genetyczne (konkretna wada zgryzu jest dziedziczona przez kolejne pokolenia w rodzinie) lub czynniki zewnętrzne (oddziałujące negatywnie na płód poprzez organizm matki, np. niedobory kwasu foliowego)

• Nabyte wady zgryzu – najczęściej wykształcają się w ciągu pierwszych lat życia dziecka i są następstwem niewłaściwych nawyków (np. ssanie kciuka lub smoczka, zasysanie policzków lub warg, obgryzanie paznokci, gryzienie ołówka), wady zgryzu mogą również pojawić się w związku z nieprawidłowościami podczas wymiany zębów mlecznych na stałe lub w następstwie urazów mechanicznych twarzy.

Rodzaje wad zgryzu (w oparciu o trzy płaszczyzny przestrzenne: pionową, poziomą i poprzeczną):

• Wady pionowe to wady, w których zaburzone jest położenie dolnego łuku zębowego w stosunku do górnego. Wady pionowe dzielimy na wady dotylne (tyłozgryz i tyłożuchwie) i wady doprzednie (przodozgryz i przodożuchwie)
• Wady poziome to wady widoczne w płaszczyźnie poziomej, między górnym i dolnym łukiem zębowym. Do wad poziomych zalicza się zgryz otwarty (całkowity lub częściowy, przedni lub boczny) oraz zgryz głęboki (całkowity, częściowy lub rzekomy).
• Wady poprzeczne to wady, w których zęby z łuków górnych i dolnych zachodzą na siebie w różnych konfiguracjach. Do wad poprzecznych zalicza się: zgryz krzyżowy (całkowity lub częściowy, przedni lub boczny), zgryz przewieszony oraz boczne przemieszczenie żuchwy (czynnościowe lub morfologiczne).

Jeżeli nieprawidłowości zgryzu łączą kilka różnych rodzajów wad – mamy do czynienia z wadami złożonymi.

Do najczęściej występujących nieprawidłowości zębowych zalicza się:

• Stłoczenie – zęby są stłoczone w wyniku zaburzenia stosunku wielkości lub ilości zębów do wielkości podstaw kostnych (szczęki i żuchwy)
• Szparowatość – widoczne odstępy między zębami pojawiają się, gdy wielkość zębów jest mniejsza niż wielkość miejsca w łuku zębowym
• Zatrzymany ząb – to ząb z zakończonym rozwojem wierzchołka, który nadal pozostaje niewyrznięty (w kości), choć od czasu jego prawidłowego wyrznięcia minęły 2 lata
• Brak zawiązków zębowych – po wypadnięciu zębów mlecznych, nie wyrastają zęby stałe, najczęściej dotyczy to ósemek (25%), górnych „dwójek” i dolnych „piątek”.

Wstępnej oceny zgryzu może dokonać stomatolog u dziecka w wieku 2,5-3 lat (przy pełnym uzębieniu mlecznym). Konsultacje ortodontyczne zalecane są dzieciom w wieku 7-9 lat (pierwszy etap wymiany zębów mlecznych na stałe), a następnie w wieku 10-12 lat (ostatni etap wymiany zębów mlecznych na stałe). Leczenie wad zgryzu odbywa się za pomocą aparatów ortodontycznych: ruchomych lub stałych.

Aparaty ortodontyczne to najskuteczniejsza metoda leczenia ortodontycznego. Aparaty różnią się między sobą rodzajami, technologią i czasem trwania leczenia.

Rodzaje aparatów ortodontycznych:

• Aparaty ruchome – aparaty, które można na określony czas wyjmować (np. do mycia zębów lub jedzenia). Aparaty ruchome dla dzieci mogą być: mechaniczne (płyty aktywne), mechaniczno-czynnościowe (modyfikacje aktywatorów) lub czynnościowe (aktywatory). Nowoczesnym rozwiązaniem są przezroczyste aparaty nakładkowe dla dorosłych (Invisalign).
• Aparaty stałe – aparaty ortodontyczne mocowane na określony czas do zębów za pomocą zamków ortodontycznych, do których z kolei przymocowuje się oddziałujące na zęby łuki ortodontyczne. Aparaty stałe mogą być: metalowe (tradycyjne), estetyczne (z zamkami kompozytowymi lub porcelanowymi) lub lingwalne (niewidoczne na zewnątrz, mocowane od strony języka).

• aparat ortodontyczny
• tyłozgryz
• przodozgryz

• Polskie Towarzystwo Ortodontyczne