Parcelacja majątków ziemskich w II Rzeczypospolitej

Parcelacja majątków ziemskich w II Rzeczypospolitej – odbywający się w czasach II Rzeczypospolitej podział większej własności rolnej na mniejsze działki, które przeznaczane były na cele związane z reformą rolną i osadnictwem.

Dekretem Naczelnika Państwa z 1919 r. upoważniony został Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych do podjęcia parcelacji majątków, w tym^[1]:

• zorganizowanie i podjęcie parcelacji majątków b. rosyjskiego Banku Włościańskiego;
• powołanie do życia, w celu popierania parcelacji, kolonizacji wewnętrznej oraz melioracji – Polskiego Państwowego Banku Rolnego;
• wydzierżawienie dóbr skarbowych i donacyjnych, które na ten cel przeznaczy Minister;
• wydzierżawienie bezrolnym i małorolnym w drobnych parcelach zapewniających rodzinie rolnika dostateczne utrzymanie.

W świetle ustawy z 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej przymusowemu wykupowi podlegały^[2]:

• nadwyżki gruntu ponad 60 ha obszaru w majątkach położonych w okręgach przemysłowych i podmiejskich;
• nadwyżki ponad 400 ha ogólnego obszaru w majątkach położonych na terenie b. zaboru pruskiego;
• nadwyżki ponad 180 ha ogólnego obszaru w majątkach położonych na pozostałym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

W świetle ustawy z 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej za przygotowanie planu parcelacyjnego odpowiedzialne były Okręgowe Urzędy Ziemskie^[2]. Wyłączone z parcelacji były:

• zabytki historyczne i architektoniczne;
• pomniki przyrody;
• tereny zawierające bogactwa mineralne;
• grunty niezbędne do przeprowadzenia komasacji i regulacji serwitutów;
• zachowanie cennych budowli i urządzeń;
• podział zabudowań folwarcznych;
• przeprowadzenie dróg dojazdowych i polnych;
• podziału i regulacji wspólnot;
• projekt zabudowy nowej osady;
• zaopatrzenie wsi w wodę.

Większe budynki powinny być przeznaczone na szkoły rolnicze, stacje doświadczalne, gospodarstwa wzorcowe, stadniny państwowe, gospodarstwa do produkcji warzywno-ogrodniczej.

Plan parcelacyjny obejmował podział gruntów na mniejsze jednostki gospodarskie według typów i wielkości, tak aby mogły stać się podstawą dla silnych i zdolnych do intensywnej wytwórczości gospodarstw włościańskich. Tworzone gospodarstwa rolne musiały być oparte na zasadzie prywatnej własności lub na cele związane z powiększaniem i usamodzielnianiem istniejących karłowatych gospodarstw.

Obszar nowo tworzonych i samodzielnych gospodarstw rolnych wynosił:

• gospodarstwa karłowate nie mogły przekraczać obszar 15 ha;
• gospodarstwa małorolne nie mogły przekraczać obszaru 23 ha;
• gospodarstwa na ziemiach wschodnich i oraz na kresach zachodnich RP nie mogły być większe niż 45 ha.

Pierwszeństwo w nabyciu działek gruntów przysługiwało:

• inwalidom armii polskiej i innym inwalidom wojskowym zdolnym do pracy na roli;
• żołnierzom armii polskiej, zwłaszcza tym, którzy dłuższy czas służyli w formacjach frontowych lub dobrowolnie do wojska polskiego wstąpili;
• pracownikom rolnym – służbie rolnej, pozbawionych pracy przez parcelację;
• innym robotnikom rolnym i małorolnym właścicielom karłowatych gospodarstwa.

Państwo stworzyło fundusz, którym dysponował Główny Urząd Ziemski. Z fundusze tego państwo udzielało taniego i długoterminowego kredytu na zagospodarowanie nabytych gospodarstw. Podstawę funduszu stanowiła odpowiednia część różnicy między ceną wykupu majątków ziemskich a ceną sprzedaży gruntów nowym nabywcom.

Parcelację w myśl ustawy z 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej przeprowadzał Minister Reform Rolnych^[3]. Przy parcelacji uwzględniano następujące potrzeby:

• sprostowanie granic, zapewnienie dogodnych dojazdów i zniesienie tzw. enklaw i szachownic gruntów;
• zachowanie specjalnych kultur i właściwe użytkowanie zabudowań, względnie podział zabudowań folwarcznych;
• wydzielenie gruntów na cele państwowe, komunalne, społeczne, kulturalne i naukowe;
• podział gruntów na rolnicze kolonie dodatkowe i samodzielne oraz na parcele rzemieślnicze, ogrodniczo-warzywne, robotnicze, urzędnicze;
• rozmieszczenie nowo powstałych siedlisk w ten sposób, aby zapewniało zaopatrzenie ich w wodę, zapobiegło zbytniej odległości od osiedli, dróg komunikacyjnych i dojazdowych.

Obszar nowo tworzonych gospodarstw rolnych był uzależniony od miejscowych warunków gospodarczych, w tym aby jednostki były żywotne, samodzielne i zdolne do wydatnej wytwórczości^[3]. Obszar ten nie powinien przekraczać:

• 20 ha w centralnej Polsce;
• 35 ha na kresach wschodnich i terenach byłego zaboru pruskiego;
• 5 ha dla produkcji ogrodniczo-warzywnej;
• 2 ha na parcelę rzemieślniczą-wiejską;
• 1 ha na parcelę robotniczą, urzędniczą przy miastach i ośrodkach przemysłowych.

Według danych rocznika statystycznego GUS rozmiar parcelacji majątków ziemskich przedstawiał się następująco^[4]: