Pretorianie (łac. praetoriani, Praetoriae Cohortes) – kohorty pretoriańskie, przyboczna straż cesarzy starożytnego Rzymu. Nazwa oddziałów pochodzi od słowa praetorium, oznaczającego schronienie dowódcy w obozie^[1] .

Pretorianie byli gwardią, którą dowodził prefekt (później dwóch, a nawet trzech). Początkowy stan osobowy wynosił 9000 żołnierzy podzielonych na dziewięć oddziałów – kohort (cohortes praetoriae). Jedna kohorta pretorska składała się z 480 pieszych i 120 jezdnych.

Pretorianie stacjonowali w północno-wschodniej części Rzymu, w silnie ufortyfikowanym castra praetoria.

Z założenia była to formacja elitarna, na szczycie hierarchii wojskowej, a służba w nich była zaszczytem, zarezerwowanym głównie dla mieszkańców samego Rzymu. Stworzono szereg zachęt:

• warunek przynależności: pretorianem mógł zostać tylko mieszkaniec Italii, pierwszeństwo miał mieszkaniec samego Rzymu. Do gwardii wcielano głównie mieszkańców Etrurii, Umbrii, Lacjum i starych kolonii rzymskich.
• roczne pobory trzy razy wyższe niż zwykłego żołnierza
• czas służby – 16 lat (dla porównania w legionach 25 lat)
• wysoka odprawa dla weteranów

W czasach republiki kohorta pretorianów była powoływana co najmniej od III wieku p.n.e., gdy ród Scypionów zaczął zyskiwać na znaczeniu, i stanowiła ochronę dowódcy armii rzymskiej^[2] [1] . Swoją straż przyboczną mieli również namiestnicy prowincji.

Cesarz Oktawian August powołał pretorianów jako stałą formację. W epoce julijsko-klaudyjskiej pretorianie często uczestniczyli w kampaniach wojennych towarzysząc cesarzowi^[1] . Pretorianie początkowo stacjonowali w Italii, ale Tyberiusz sprowadził wszystkie dziewięć kohort do Rzymu^[3] [1] . Pretorianami dowodził prefekt pretorianów (później dwóch prefektów).

Rosnący w siłę prefekci wielokrotnie sami decydowali, kto zostanie kolejnym cesarzem, często najpierw uśmiercając poprzedniego, ale większe wpływy w tej kwestii miały legiony z prowincji; w szczególności, od połowy III w. n.e., wojska stacjonujące w prowincji Iliria^[4][5] . Tacyt uważa, że rok 68/69 wyjawił tajemnicę panowania (arcanum imperii), a mianowicie że cesarzem zostaje się nie w Rzymie, a na prowincji^[6][7][8] . Po klęsce zadanej przez Konstantyna Maksencjuszowi w 312 r. ich koszary w Rzymie zostały zburzone, a pretorianie zostali wcieleni do różnych legionów.

Rolę gwardii przejęli protectores domestici ("opiekunowie domownicy").

• 31 n.e. – Prefekt pretorianów Lucjusz Eliusz Sejan został stracony (wraz z pewną liczbą senatorów) po tym, jak udowodniono mu spisek na życie cesarza Tyberiusza. Sejan był najbardziej zaufanym człowiekiem cesarza, w roku 31 piastował nawet godność konsula, najwyższe stanowisko administracyjne w państwie. Sejan zmierzał ostrożnie do zagarnięcia tronu dla siebie. Jemu przypisuje się zamachy na członków rodziny cesarza i jego syna.
• 41 n.e. – Oficer gwardii własnoręcznie zabił Kaligulę, a członkowie spisku wśród pretorianów obwołali cesarzem Klaudiusza z rodu Klaudiuszy Neronów. Znaczący jest fakt, że udało im się osadzić cesarza pomimo sprzeciwu senatu. To pokazuje ówczesną pozycję pretorianów w Rzymie.
• 54 n.e. – Agrypina, żona cesarza Klaudiusza, w zmowie z prefektem pretorianów Sekstusem Afraniuszem Burrusem otruła cesarza, a gwardia obwołała jej syna cesarzem Neronem. Do swojej śmierci w 62 r. n.e. Burrus (przy współudziale Seneki) rządził cesarstwem w imieniu małoletniego cesarza.
• 62 n.e. – Nowym dowódcą pretorianów został Ofoniusz Tygellinus. W 68 n.e. pretorianie podnieśli bunt przeciw Neronowi, a ten popełnił samobójstwo.
• 68 n.e. – Nowy cesarz Serwiusz Galba zdobył przychylność gwardii obietnicą wysokich nagród. Niewypełnienie obietnicy przypłacił życiem.
• 69 n.e. – Pretorianie obwołali cesarzem Salwiusza Othona. Po jego samobójstwie, cesarz Witeliusz panował około ośmiu miesięcy. Był to okres samowoli wojska i pretorianów w Rzymie, istna orgia napaści, gwałtów i grabieży. Witeliusz publicznie zrzekł się władzy, ale i tak został zamordowany.
• ok. roku 71 n.e. – Wespazjan reformując armię powierza dowództwo floty pretorianom w randze prefektów (praefecti classis praetoriae Misenensis et Ravennatis).
• Cesarz Domicjan niezwykle ważne zadania powierzał pretorianom: wojną z Dakami kierował prefekt pretorianów Cornelius Fuscus. Domicjan został zamordowany przez pretorianów podczas spisku w 96 roku.
• Cesarz Hadrian zreorganizował gwardię. Od tej pory liczyła 10 kohort. Prefekt pretorianów otrzymał władzę sądowniczą na terenie całej Italii, teoretycznie w zastępstwie cesarza, do którego można się było odwołać od wyroku.
• Za cesarza Kommodusa państwem praktycznie rządzili prefekci Tigidus Perennis, M. Aurelius Cleander. Kolejny prefekt Q. Aemilius Laetus odegrał niepoślednią rolę w zabójstwie cesarza w 192 n.e.
• 193 n.e. Kolejny cesarz – Pertynaks, obejmując tron obiecał pretorianom dary (donativa) w wysokości 12 000 sesterców na głowę, ale zdołał uzbierać tylko połowę potrzebnej sumy. Pretorianie zamordowali cesarza, a tron wystawili na przetarg. Wygrał go Didiusz Juliusz, obiecując sumę 25 000 sesterców na głowę. Z wyborem pretorianów nie zgodzili się inni ważni dowódcy wojskowi w imperium. Pretorianie zostali napiętnowani mianem "morderców Pertynaksa". Gwardia została otoczona i rozbrojona. Puszczono ich wolno zakazując zbliżania się do Rzymu na odległość bliższą niż 100 mil.
• Władzę objął nowy cesarz – Septymiusz Sewer, który utworzył nową gwardię – spośród zasłużonych żołnierzy legionowych. Od tej pory przyjęcie do gwardii stało się nagrodą za służbę w legionach. Według niektórych historyków rozpoczęło to "barbaryzację" gwardii.
• Zasadniczo nie zmieniło to zasad zmiany rządów. Syn Septymiusza Sewera – Karakalla, został zamordowany przez prefekta pretorianów Marka Opeliusza Makryna, którego obrano nowym władcą Rzymu.
• Nowy cesarz cieszył się rządami przez rok, po czym został usunięty. Kolejny – Heliogabal, po czterech latach również został zamordowany przez pretorianów.
• Za kolejnego cesarza, Aleksandra Sewera, rola pretorianów wzrosła jeszcze bardziej. Prefektów pretorianów obdarzono godnością senatorską, a posiedzeniom Senatu nawet przewodniczyli jako zastępcy cesarza. W 223 r. prefekt pretorianów Domitius Ulpianus zginął podczas wewnętrznych walk w łonie formacji. Aleksander powiększył liczbę pretorianów czterokrotnie, a naboru dokonywano wśród wszystkich legionów stacjonujących na limesie.
• 243 n.e. – Prefekt Filip I Arab zamordował cesarza Gordiana i sam został cesarzem.
• Cesarz Dioklecjan rozpoczął rozdzielanie władzy cywilnej od wojskowej. Podzielił imperium na 13 diecezji, każda diecezja miała swojego cywilnego namiestnika i wojskowego vicarius praetoris, czyli zastępcę prefekta pretorianów. Rozdzielenie administracji od wojska oznaczało w praktyce zmniejszenie roli wojskowych. Dioklecjan zmniejszył liczebność pretorianów i pozbawił ich części przywilejów.
• Dzieła dokończył Konstantyn Wielki, który podczas wielkiej reformy armii rozwiązał tę formację.

Źródła

• Kasjusz Dion Kokcejan: Historia rzymska. Przełożył i opracował Władysław Madyda. Wrocław: 1967.
• Tacyt: Dzieła. Opracowanie Seweryn Hammer i Tadeusz Zawadzki. Warszawa: Czytelnik, 2004. ISBN 83-07-02993-7.

Opracowania

• Sandra Jean Bingham: The praetorian guard in the political and social life of Julio-Claudian Rome. Ottawa: 1997. ISBN 0-612-27106-4. [dostęp 2016-05-24]. (ang.).
• Brian Campbell: The Roman Army 31 BC-AD 337 – a Sourcebook. London & New York: Routledge, 1994. ISBN 978-0415071734. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Wojciech Górczyk: Praefecti Praetorio – znaczenie i rola polityczna w Cesarstwie Rzymskim (cz. I). [dostęp 2016-05-24].
• Wojciech Górczyk: Praefecti Praetorio – znaczenie i rola polityczna w Cesarstwie Rzymskim (cz. II). [dostęp 2016-05-24].
• histurion.pl Pretorianie
• Maria Jaczynowska: Rzym. W: Historia Starożytna. Pod redakcją Marii Jaczynowskiej. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 1999. ISBN 83-85660-53-4.
• Maria Jaczynowska: Studia z dziejów antycznego Rzymu. Przemysław Wojciechowski, Marcin Pawlak. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2003. ISBN 83-231-1518-4.
• Ireneusz Łuć: Oddziały pretorianów w starożytnym Rzymie: rekrutacja, struktura, organizacja. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej, 2004. ISBN 83-227-2160-9.
• Ireneusz Adam Łuć: Excubiae principis. Geneza i zadania żołnierzy kohort pretoriańskich w starożytnym Rzymie. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010. ISBN 978-83-7177-628-1. Brak numerów stron w książce