Religia w Toruniu – artykuł przedstawia listę i historię działalności wspólnot wyznaniowych działających na terenie Torunia.

Historia kultu religijnego Torunia w przeważającej części dotyczy Kościoła katolickiego^[1]. Od średniowiecza aż do 1992 roku dzisiejszy Toruń znajdował się w granicach dwóch diecezjach: do początku XIX wieku były to diecezja chełmińska i diecezja włocławska, następnie diecezja chełmińska i archidiecezja gnieźnieńska^[2]. Granica pomiędzy diecezjami przebiegała przez Wisłę^[3].

Od chwili wystawienia dokumentu lokacyjnego w 1233 roku Toruń prawdopodobnie posiadał własną parafię. Najważniejszym kościołem w Toruniu był kościół św. Janów. Nie wiadomo, czy kościół od początku miał obu patronów, czy też na początku jedynym patronem był św. Jan Chrzciciel^[4]. W 1264 roku założono Nowe Miasto Toruń. Główną świątynią w Nowym Mieście był kościół św. Jakuba Apostoła Większego^[4]. Ponadto w XIV wieku w Kaszczorku powstałą parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Toruniu. Kaszczorek znalazł się w granicach Torunia w 1976 roku^[5].

W XVI wieku w Toruniu pojawili się ewangelicy. Pierwsi z nich osiedli się w mieście krótko po ogłoszeniu przez Marcina Lutra 95 tez w 1517 roku^[6]. Na mocy przywileju wydanego przez króla Zygmunta II Augusta dnia 28 grudnia 1558 roku w Toruniu mógł bez przeszkód rozwijać się luteranizm^[7]. Toruń został jednym z ważniejszych ośrodków ewangelickich w Rzeczypospolitej. W 1595 roku w mieście odbył się synod generalny protestantów, w 1645 roku Colloquium charitativum – spotkanie ekumeniczne polskich protestantów i katolików^[8]. Relacje pomiędzy katolikami a protestantami zaczęły się psuć po III wojnie północnej i wzroście liczby ludności niemieckiej, faworyzowanej przez władze miasta^[9][10]. Do Kościoła katolickiego przynależeli przedstawiciele klas niższych^[11].

17 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego. Tego dnia protestanci, sprowokowani przez uczniów jezuickich podczas procesji odbywającej się dzień wcześniej, dopuścili się do zdemolowania kolegium jezuickiego^[12]. Brak reakcji ze strony miejskich służb porządkowych doprowadził do skazania burmistrza Torunia Jana Gotfryda Rösnera i dziewięciu uczestników tumultu na karę śmierci^[13]. Zgodnie z postanowieniem sądu kościół Najświętszej Marii Panny oraz zabudowania klasztorne oddano bernardynom, a Rada miasta Torunia miała składać się w połowie z katolików^{[9][13][14][15]}. Wydarzenia w Toruniu obiegły Europę i doprowadził do kampanii środowisk protestanckich przeciwko Rzeczypospolitej^[16].

W XVII wieku w Toruniu pojawili się pierwsi wyznawcy prawosławia^[17].

W okresie zaboru pruskiego ludność niemiecka przeważnie należała do Kościoła ewangelickiego, polska – katolickiego^[18]. W 1840 roku stanowiła 42,7% mieszkańców Torunia, w 1858 roku 37%, 1880 roku 41%, 1910 roku 47%. W okresie zaboru pruskiego toruńscy katolicy dysponowali trzema kościołami parafialnymi: św. Janów, Najświętszej Marii Panny i św. Jakuba^[19]. Do parafii św. Janów przynależeli torunianie ze Starego Miasta, św. Jakuba torunianie z Nowego Miasta i przedmieść. Kościół Najświętszej Marii Panny należał do zakonu bernardynów, od 1822 roku był użytkowany przez parafię św. Wawrzyńca^[20]. 1 kwietnia 1831 roku utworzono parafię Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, obejmującą swoim zasięgiem mieszkańców Bydgoskiego Przedmieścia, Chełmińskiego Przedmieścia, folwarku na Bielanach i wsi Mokre^[21][18]. Parafia ta stanowiła kontynuację zniesionej parafii św. Wawrzyńca^[21]. Ludność ewangelicka należała do trzech gmin-parafii, podporządkowanych superintendenturze toruńskiej^[18]. Ewangelicy ze Starego Miasta należeli do zboru przy Rynku Staromiejskim, z Nowego Miasta i spod toruńskich wsi Rudak i Stawki do gminy pod wezwaniem Trójcy Świętej na Rynku Nowomiejskim, mieszkańcy przedmieść do gminy św. Jerzego. Gmina św. Jerzego do I poł. XIX wieku zachowywała polski charakter^[22]. Ludność żydowska stanowiła znikomy procent mieszkańców Torunia. W 1808 roku w Toruniu mieszkało 22 rodzin żydowskich, w 1845 roku – 68, po 1920 roku – 147^[23]. W 1846 roku oddano do użytku synagogę przy ul. Szczytnej^[24].

W czerwcu 1811 roku rozebrano kościół św. Jerzego^[25], w 1824 roku kościół św. Wawrzyńca^[26]. W 1897 roku zakończono budowę kościoła garnizonowego św. Katarzyny dla protestanckiej części żołnierzy garnizonu toruńskiego^[27]. W 1907 roku wybudowano nowy kościół św. Jerzego (ob. kościół Matki Boskiej Zwycięskiej)^[28].

W 1836 roku w Toruniu pojawili się staroluteranie. Do 1844 roku liczba staroluteranów wynosiła ok. 300 członków^[28]. W 1899 roku utworzono Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów^[29]. W 1901 roku w Toruniu pojawili się pierwszy adwentyści dnia siódmego. Trzy lata później utworzyli własny zbór^[30].

Podczas I wojny światowej i krótko po 1920 roku nastąpił znaczny odpływ ludności niemieckiej z Torunia. Ludność niemiecka stała się kilkuprocentową mniejszością^[28]. Jednocześnie do Torunia przybyła ludność ewangelicka ze Śląska Cieszyńskiego i Polski Centralnej^[31]. Grupa staroluteranów oraz ewangelicy wyznania augsburskiego modlili się w kaplicy przy ul. Strumykowej. Odłam kalwiński miał kościół przy ul. Wały (ob. Wały gen. Sikorskiego)^[28]. Po 1920 roku w Toruniu pojawili się wyznawcy prawosławia. W większości byli to emigranci z Rosji i Ukrainy. W 1920 roku powołano prawosławną parafię św. Mikołaja, rok później Wojskowa Parafia Prawosławna. Parafie scalono w 1924 roku^[17]. Nabożeństwa prawosławne odbywały się m.in: w kaplicy ewangelickiej przy ul. Strumykowej, w kaplicy garnizonowej za dworcem kolejowym Toruń Miasto^[24]. W 1939 roku parafia otrzymała świątynię przy ul. Podgórskiej^[17].

W 1920 w Toruniu istniały trzy parafie Ewangelickiego Kościoła Unijnego: staromiejską, nowomiejską i św. Jerzego^[32]. W 1921 założono parafię Ewangelicko-Augsburską dla ludności polskiej^[31].

Po 1920 kościół garnizonowy św. Katarzyny przeszedł pod zarząd Kościoła katolickiego^[33]. W tym samym kościele odbywały się nabożeństwo greckokatolickie dla emigrantów z Ukrainy^[24]. W okresie międzywojennym oddano do użytku kościół Chrystusa Króla i klasztor oo. redemptorystów na Bielanach^[33]. Po przyłączeniu Podgórza do Torunia w 1938 roku, miasto powiększyło się o parafię św. Apostołów Piotra i Pawła (istniejącą od końca XVI wieku^[34]) i Opatrzności Bożej^[35].

29 listopada 1950 roku na Bielanach erygowano parafię św. Józefa. Była to pierwsza parafia w Polsce prowadzona przez redemptorystów. Kilka lat później parafia rozpoczęła budowę własnej świątyni^[36]. Kościół św. Józefa konsekrowano 14 czerwca 1963 roku^[35]. W 1951 roku Toruń powiększył się o Wrzosy i Barbarkę, gdzie od 25 marca 1937 roku istniała parafia św. Antoniego^[35]. Parafia w latach 1988–1998 wybudowała swój kościół^[5]. 1 kwietnia 1976 roku ustanowiono dwie parafię. Pierwszą z nich jest parafia Matki Bożej Zwycięskiej^[5]. Do niej przynależy kościół poświęcony w 1907. Do 1945 roku jego patronem był św. Jerzy i należał do gminy ewangelickiej^[37]. Drugą jest parafia św. Michała Archanioła i bł. ks. Bronisława Markiewicza. Do parafii przynależy kościół poświęcony 30 maja 1987 roku^[38]. 23 kwietnia 1990 roku erygowano parafię Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny Kowalskiej. Do parafii należy kościół konsekrowany 8 grudnia 1990 roku^[39].

28 maja 1980 roku na Rubinkowie erygowano parafię św. Maksymiliana Kolbego. Do parafii przynależy kościół poświęcony 12 października 1989 roku. W wyniku szybkiego wzrostu liczby mieszkańców Rubinkowa 7 grudnia 1981 roku powołano parafię Matki Bożej Królowej Polski. Do parafii należy kościół konsekrowany 28 maja 1995 roku^[40]. 16 kwietnia 1987 roku erygowano parafię Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa^[41]. Do parafii należy kościół konsekrowany 14 maja 2016 roku^[39].

W lewobrzeżnej części Torunia utworzono dwie parafię. Na Stawkach 25 listopada 1982 roku ustanowiono parafię Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Do parafii należy kościół, w którym nabożeństwa odbywają się od 7 grudnia 1992 roku^[42]. W Czerniewicach 8 grudnia 1984 roku erygowano parafię Matki Bożej Łaskawej. Do parafii należy kościół, którego budowę rozpoczęto w 1983 roku^[41].

Na mocy bulli papieża Jana Pawła II z dnia 25 marca 1992 roku, Toruń znalazł się w granicach diecezji toruńskiej^[43]. W tym samym roku kościół św. Janów został świątynią katedralną^[4]. 4 czerwca 1995 roku erygowano parafię Matki Bożej Nieustającej Pomocy, 8 września 1996 roku Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej^[44], a 8 września 1999 roku bł. Marii Karłowskiej. Na Podgórzu zaś 8 września 1999 roku erygowano parafię bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego^[45]. 31 marca 2001 roku parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny otrzymała drugiego patrona: błogosławionego Stefana Wincentego Frelichowskiego^[21]. Najmłodszą parafią w Toruniu jest parafia św. Andrzeja Apostoła, utworzona 9 listopada 2016 roku^[45].

Po wejściu Armii Czerwonej do Torunia 1945 roku miały miejsce prześladowania ludności prawosławnej. Część osób wywieziono do łagrów, inni emigrowali do Stanów Zjednoczonych, Francji i Australii bądź na ziemię odzyskane. Jednocześnie do parafii św. Mikołaja dołączyli ludzie z Podlasia, Lwowa i Wilna. Obecnie parafia św. Mikołaja obejmuje swoim zasięgiem teren dawnego województwa toruńskiego^[17].

W 1945 roku parafia Ewangelicko-Augsburska otrzymała na własność kościół św. Szczepana^[31]. W listopadzie 1979 na terenie miasta miało miejsce pierwsze nabożeństwo ewangelikalne^[46]. W latach 80. XX wieku działalność w Toruniu rozpoczął pastor Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, dzięki czemu powstał tu zbór należący do ugrupowania ewangelicznych chrześcijan^[47]. W drugiej połowie lat 80. XX wieku do Torunia przybył pastor Adam Gutsche, skierowany tu przez Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gdańsku w celu reaktywacji działalności miejscowej wspólnoty tego wyznania. Z powodu braku wiernych wywodzących się z przedwojennego zboru baptystycznego, rozpoczęta została tu działalność ewangelizacyjna i misyjna, organizowane były również kursy biblijne oraz odbywały się nabożeństwa. W efekcie nowy Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu został powołany oficjalnie 21 stycznia 1998^[48]. W sierpniu 1994 miała miejsce pierwsza ewangelizacja przeprowadzona w Toruniu przez Misję Krajową Kościoła Zielonoświątkowego. We wrześniu 1994 został tu powołany punkt misyjny, przekształcony miesiąc później w filię Kościoła Zielonoświątkowego w RP, na bazie której 20 listopada 1996 utworzono tu samodzielny Zbór Kościoła Zielonoświątkowego w Toruniu^[49]. Na początku lat 90. XX wieku powstał niezależny Kościół Chrześcijański w Toruniu, istniejący do 1997, kiedy wszedł w skład miejscowego zboru zielonoświątkowego^[50].

Kościoły protestanckie działające obecnie w Toruniu:

• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna:
  • placówka misyjna w Toruniu^[51]
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP:
  • Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, ul. Idzikowskiego 1d^[52]
• Kościół Boży w Polsce:
  • Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Toruniu, nabożeństwa prowadzone są przy ul. Lampkowskiego 31 w Grębocinie^[53]
  • Kościół Boży HESED w Toruniu^[54]
• Kościół Boży w Toruniu, ul. Łazienna 24^[55]
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
  • Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, ul. Poznańska 34^[56]
  • Placówka w Toruniu III Zboru Kościoła Chrześcijan Baptystów "Kościół 5N" w Poznaniu, ul. Osadnicza 13^[56]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu, ul. Strumykowa 10^[57]
    • Kościół św. Szczepana, ul. Wały Gen. Sikorskiego 14^[57]
    • Kaplica ewangelicko-augsburska, ul. Strumykowa 10^[57]
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP:
  • Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu, ul. Myśliwska 2^[58]
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • Kościół w Toruniu, ul. Kociewska 22^[59]
  • Kościół Dla Torunia „Freedom”, ul. Łyskowskiego 29/35^[60]
• Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie^[61]
• Zbór Braterski w Toruniu, ul. Radiowa 18^[62]

Od 17 czerwca 1990 roku działa greckokatolicka parafia. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana^[63].

Obecnie w Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”^[64] oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang^[65]. W Toruniu działa jedna wspólnota rodzimowierstwa słowiańskiego – powstałe w 2015 roku Stowarzyszenie „Kałdus”^[66]. W Toruniu działa 9 zborów Świadków Jehowy^[67].

 Osobny artykuł: Cmentarze w Toruniu.

Na terenie dzisiejszego Torunia znajduje się kilkanaście cmentarzy. Obok komunalnych znajdują się kościoły katolickie, protestanckie, w przeszłości istniały również dwa żydowskie. W średniowiecznym Toruniu zmarłych chowano w podziemiach kościoła oraz w przyległych do kościołów placach^[68]. W kolejnych wiekach mieszkańców Torunia chowano na cmentarzach przy kaplicach. Bogaci mieszczanie nadal mogli być chowani wewnątrz kościołów^[68]. Początkowo wszystkie cmentarze należały do Kościoła katolickiego. Cmentarze protestanckie pojawiły się w XVI wieku^[1]. Pod koniec XVIII wieku zabroniono chowania zmarłych wewnątrz kościołów^[69]. Podczas budowy Twierdzy Toruń zlikwidowano dotychczas istniejące cmentarze. Nowe budowano w większej odległości od zwartej zabudowy^[1]. Najstarszym cmentarzem w Toruniu jest nowy cmentarz św. Jerzego, założony w 1811 roku^[70].

• Mariusz Chmielewski, Grzegorz Gudaszewski, Andrzej Jakubowski: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006-2008. Warszawa: 2010. [dostęp 2023-08-19].
• Jarosław Kłaczkow: Kościoły ewangelickie i ich wyznawcy w Toruniu (1920–1939). W: Jarosław Kłaczkow (red.): Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
• Adam Kucharski. Tumult i konfederacja, Konfesyjne znaczenie wydarzeń toruńskich z lat 1724 i 1767 w ujęciu gazet pisanych. „Studia Historyczne”. 62.1, 2019. 
• Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
• Karolina Olszewska. Księga Bractwa Świętej Anny przy kościele Mariackim w Toruniu z lat 1726–1821. „Rocznik Toruński”. 40, 2013. 
• Mateusz Pielka. Chrześcijańskie mniejszości wyznaniowe w Toruniu w latach 1920-1939. „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”. 2 (33), 2018. 
• Aga Ptaszyńska. Stowarzyszenie Kałdus. „Gniazdo. Rodzima wiara i kultura”. 1(16), 2016. Agencja INVINI. ISSN 2081-9072. 
• Waldemar Rozynkowski: Rozwój sieci parafialnej w Toruniu od średniowiecza do czasów współczesnych. W: Jarosław Kłaczkow, Piotr Oliński, Waldemar Rozynkowski (red.): Toruń. Miasto wielu wyznań. Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia, 2017. ISBN 978-83-927097-9-4.
• Stanisław Salmonowicz. O toruńskim tumulcie z roku 1724. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. 28, 1983. 
• Stanisław Salmonowicz: Ewangelicy toruńscy w XVIII w. (1697–1793). W: Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Jarosław Kłaczkow (red.). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
• Marcin Swobodziński. Narodziny mitu „toruńskiej krwawej łaźni” i „krwawego sądu”. „Rocznik Toruński”. 38, 2011. 
• Michał Targowski: Ruch protestancki w Toruniu do końca 1558 roku. W: Jarosław Kłaczkow (red.): Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
• Martina Thomsen. „...i tak zostanie toruńska Niniwa zburzona”. Pismo Daniela Ernesta Jabłońskiego „Das Betrübte Thorn” z 1725 r.. „Rocznik Toruński”. 33, 2006. 
• Bogusz Wasik. W kwestii lokalizacji „zaginionego” kościoła św. Wawrzyńca w Toruniu. „Rocznik Toruński”. 42, 2015.