Stanisław Rafajłowicz (lit. Stanislovas Svetkus Rapolionis, łac. Stanislaus Rapagel(l)anus, Stanislaus Lituanus; ur. około 1485 lub 1500 w Hornostaiszkach koło Ejszyszek^[1], zm. 13 maja 1545 w Królewcu^[1]) – luteranin i reformator protestancki z Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Pod patronatem księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna uzyskał licencjat a następnie doktorat z teologii na protestanckim Uniwersytecie w Wittenberdze^[1], gdzie studiował pod kierunkiem Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Po ukończeniu studiów został pierwszym profesorem teologii na nowo utworzonym Uniwersytecie Albrechta w Królewcu, znanym również jako Albertyna^[2][1]. Jako profesor rozpoczął pracę nad kilkoma publikacjami i tłumaczeniami, między innymi tłumaczeniem Biblii na język polski. Uważa się, że rozpoczął także pierwsze tłumaczenie Biblii na język litewski. Wraz z Abrahamem Kulwieciem Rafajłowicz był jednym z pierwszych autorów piszących w języku litewskim. Mimo że Rafajłowicz i Kulwieć zmarli dość wcześnie pozostawiając po sobie niedokończone prace, położyli oni podwaliny pod rozwój przyszłej literatury litewskiej^[3].

Niewiele wiadomo o życiu Rafajłowicza przed rozpoczęciem przez niego studiów na Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze w 1542 roku. Wynika to z faktu że większość jego wczesnych biografii jest jedynie przypuszczeniem^[4]. Był potomkiem litewskiej rodziny szlacheckiej zamieszkującej wieś Hornostaiszki w okolicach Ejszyszek^[1], która prawdopodobnie używała herbu Działosza (zdjęcie podobnego herbu zostało dodane obok jego nazwiska w rejestrze na Uniwersytecie w Królewcu)^[4]. Jego data urodzenia jest nieznana. W 1726 r. Michael Lilienthal napisał, że Rafajłowicz zmarł w wieku 60 lat, co oznaczałoby iż urodził się około 1485 roku^[4]. Jednak nowsze publikacje zwykle podają rok 1500 jako faktyczną datę narodzin^[5].

Wszyscy ówcześni biografowie którzy podjęli się napisania życiorysu Rafajłowicza stwierdzili, że przed jego nawróceniem na luteranizm (prawdopodobnie około 1525 roku) należał on do Zakonu Franciszkanów w Wilnie^[4]. Był wykształconym człowiekiem i zarabiał na życie jako prywatny nauczyciel miejscowej szlachty. Uważa się, że Rafajłowcz uzyskał wsparcie od Jonasa Stanislovasa Bilevičiusa, żmudzkiego szlachcica i przygotował grupę studentów na studia na Uniwersytecie Jagiellońskim (ówcześnie pod nazwą Akademia Krakowska), jedynej istniejącej wówczas uczelni wyższej w regionie^[4]. On i jego pięciu studentów zapisali się na uniwersytet 3 sierpnia 1528 roku. Jest prawdopodobne, że Abraham Kulwieć również należał do tej grupy^[4]. Rafajłowicz przedstawiał się jako Stanislovas, syn Jurgisa z Rosieni w diecezji żmudzkiej (Stanislaus Georgy de Rozeny dioecesis Smodiensis) być może dlatego, aby ukryć swoją prawdziwą tożsamość gdyż on jako były mnich chciał dostać się do katolickiego uniwersytetu^[4]. Studia ukończył w 1532 lub 1533 roku, zostając bakałarzem^[1][4].

Do dzisiaj nie zachowały się żadne źródła potwierdzające informacje o działalności Rafajłowicza w okresie od 1532 do 1542 roku^[4]. Prawdopodobnie był wychowawcą szlachty lub uczył w szkole wyższej założonej przez Abrahama Kulwiecia w Wilnie^[6]. Król polski i wielki książę litewski Zygmunt I Stary nie popierał reformacji, a w maju 1542 r. wydał edykt o herezji skierowany przeciwko Kulwieciowi i innym protestantom, którzy mogli być teraz sądzeni przez biskupa^[7]. Wielu działaczy protestanckich opuściło zatem Wielkie Księstwo Litewskie i osiedliło się w luterańskich Prusach Książęcych.

Rafajłowicz otrzymał wsparcie finansowe od księcia Albrechta i zapisał się na Uniwersytet w Wittenberdze 22 marca 1542 roku^[4]. Zachowane ogłoszenie z tamtych czasów sugeruje, że Rafajłowicz oferował prywatne lekcje języka hebrajskiego. Doktorat z teologii uzyskał po publicznej obronie swoich 28 tez w dniu 23 maja 1544 roku^[8]. Obronie tej przewodniczył Marcin Luter (w ostatniej dekadzie życia przewodniczył on 13 obronom), prawdopodobnie Filip Melanchton był jego promotorem^[9]. Teza Rafajłowicza Die poenitentia (O skrusze, dobrych uczynkach i ich wpływie na wyrok) została zainspirowana wykładem religijnym wygłoszonym w 1541 na konferencji w Ratyzbonie. Protokół obrony, rozpowszechniany później w licznych ośrodkach luterańskich napisał Johann Stoltz (jego kopię zachowała Biblioteka Akademicka Uniwersytetu Łotewskiego)^[9]. 29 maja Rafajłowicz otrzymał insygnia doktora teologii (czapkę, pierścień i Biblię)^[8] a Kaspar Cruciger Starszy wygłosił przemówienie De dono interpretis in ecclesia, które podkreślało znaczenie prawidłowego wyjaśnienia słowa Bożego świeckim ludziom^[9]. Ceremonia zakończyła się uroczystą publiczną procesją przez miasto i wielką ucztą^[8].

Niedługo później Rafajłowicz wyjechał do Królewca^[1] gdzie brał udział w tworzeniu Collegium Albertinum, późniejszego Uniwersytetu w Królewcu. Został pierwszym kierownikiem Wydziału Teologicznego tej uczelni^[10]. Jego roczna pensja wynosiła 200 guldenów, co było najwyższą wówczas oferowaną pensją i odzwierciedlało wagę jego pozycji^[1][4]. Uczył teologii, języka hebrajskiego, był również psalmistą^[1]. Rafajłowicz, choć niski i ze skrzywieniem kręgosłupa, stał się znany ze swoich zdolności retorycznych, a jego wykłady stały się popularne, brali w nich udział wybitni członkowie pruskiego establishmentu, w tym książę Albrecht^[3][6].

Rafajłowicz był aktywny zawodowo krócej niż rok. Napisał i opublikował 42 tezę łacińską De ecclesia et eius notis na temat niektórych podstawowych cech luteranizmu^[9]. Korzystając z argumentów biblijnych wyjaśnił, dlaczego kościół reformatów był przeciwny kultowi świętych, celibatowi kapłanów, radom ewangelicznym, Sakramentowi Pokuty, rozgrzeszaniu z grzechów śmiertelnych i innym kwestiom. Oryginalne wydanie, opublikowane przez Jana Weinreicha, nie zachowało się, ale tekst został ponownie opublikowany przez Hieronymusa Mencla w 1558 i 1562.

Rafajłowcz był również aktywny w tłumaczeniach. Ocenił katechizm przetłumaczony przez Jana Seklucjana na język polski i zatwierdził go do użycia w diecezji pomezańskiej pomimo pewnej krytyki i oporu ze strony duchowieństwa^[9]. Pracował nad tłumaczeniem Biblii na język polski^[11]. Z zachowanych do dziś listów wynika, że Rafajłowicz korespondował z Bernardem Wojewódką, drukarzem z Krakowa, o założeniu sklepu w Królewcu w celu drukowania polskiej Biblii^[4]. Rafajłowicz przetłumaczył co najmniej jeden hymn na litewski. Wszystko wskazuje na to, że była to pieśń Patris sapientia, veritas divina^[12], która ma dziesięć zwrotek. Hymn został opublikowany jako Giesme ape kenteghima Jhesaus Christaus amszinoija Diewa sunaus w 1570 roku w kancjonale Martynasa Mažvydasa. Jest to jedyny zachowany tekst Rafajłowicza w języku litewskim. Naukowcy uważają, że Rafajłowicz zaczął tłumaczyć również Biblię na język litewski^[10] chociaż nie ma na to bezpośrednich dowodów.

W listopadzie 1544 Rafajłowicz ożenił się z Catherine, córką Basiliusa Axta, osobistego lekarza księcia Prus^[4]. Koszty związane ze ślubem pokrył sam książę^[6]. W maju 1545 Rafajłowicz nagle doznał udaru mózgu i paraliżu. Zmarł kilka dni później, 13 maja. Książę Albrecht winą za przedwczesną śmierć Rafajłowicza obarczył liczne nieporozumienia i intrygi na uniwersytecie. Osobiście uczestniczył później w dużej ceremonii pogrzebowej i rozkazał pochować go w Katedrze Matki Bożej i św. Wojciecha w Królewcu. Mowę pogrzebową wygłosił Johann Briesmann. Utwór pochwalny na jego cześć został napisany przez Bernardusa Holtorpiusa. Napis na nagrobku Rafajłowicza głosił: „Tu leży wielki człowiek, duma narodu litewskiego”^[8]. Jego grób nie zachował się^[5].

• Gertrud Bense. ZUM REGIONALEN UND PERSONALEN UMFELD DES FRÜHEREN PREUSSISCH-LITAUISCHEN SCHRIFTTUMS. „Annaberger Annalen über Litauen und deutsch-litauische Beziehungen”. 4. s. 55-67. ISSN 1614-2608. 
• Eugenija Ulčinaitė: Stanislovas Rapolionis. Lietuvos mokslo paminklai. Wilno: Mokslas, 1986. OCLC 29703259. Brak numerów stron w książce