Tramwaje w Bytomiu

tramwaj
Alstom Citadis 100 w Bytomiu
Państwo	Polska
Lokalizacja	Bytom
Organizator	ZTM
Operator	Tramwaje Śląskie
Liczba linii	8
Lata funkcjonowania	od 1894
Infrastruktura
Mapa z przebiegiem linii tramwajowych na terenie Bytomia (stan na 1 grudnia 2020)      Linie czynne      Linie zlikwidowane
Długość sieci	53,022 km t.p.[a][1]
Rozstaw szyn	1435 mm
Napięcie zasilania	660 V DC
Liczba zajezdni	1
Liczba przystanków	50 (2008)[2]
Multimedia w Wikimedia Commons

Tramwaje w Bytomiu – element systemu komunikacji tramwajowej Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, który funkcjonuje na terenie Bytomia od 1894. Sieć tramwajowa łączy dzielnice: Bobrek, Łagiewniki, Rozbark, Stroszek-Dąbrowę Miejską, Szombierki oraz Śródmieście, a w przeszłości sieć ta docierała również do dzielnic: Karb, Miechowice i Stolarzowice.

Sieć ta należy do Tramwajów Śląskich. Ma ona charakter promienisty z koncentracją na placu Sikorskiego, skąd linie biegną w sześciu kierunkach. Na terenie Bytomia zlokalizowana jest zajezdnia, która należy do Rejonu Komunikacyjnego nr 3 Tramwajów Śląskich^[3].

Historia tramwajów w Bytomiu sięga końca XIX wieku, kiedy to 27 maja 1894 uruchomiono pierwszą linię tramwaju na Górnym Śląsku, a właściwie parowej kolei miejskiej, biegnącą z Bytomia przez Rozbark, Szarlej do Deutsch Piekar (dzisiaj Piekary Śląskie). W sierpniu oraz grudniu 1894 oddano kolejne odcinki linii, przedłużając ją do Gliwic przez Zabrze. Uruchomiono również pierwsze warsztaty i zajezdnię w Rozbarku przy dzisiejszej ulicy Stanisława Witczaka. Lokomotywy używane wówczas były konstrukcjami parowymi, dostarczonymi przez niemiecką firmę Hohenzollern A.G. für Lokomotivbau z Düsseldorfu, a cała linia liczyła 34,5 km długości^[4][5][6].

Ze względu na duże korzyści, 29 września 1898, na podstawie koncesji uzyskanej od miasta, spółka Oberschlesische Dampfstraßenbahn otworzyła kolejną linię biegnącą z Bytomia przez Szombierki, Biskupice do Zabrza^[7].

Dzięki uruchomieniu kolejno w 1897 i 1898 elektrowni w Zabrzu i w Chorzowie, po czterech latach od wprowadzenia napędu parowego postanowiono rozpocząć realizację planu wprowadzenia trakcji elektrycznej^[8].

Kolejnym etapem rozwoju bytomskich tramwajów było otwarcie sieci tramwajów miejskich (Städtische Straßenbahn Beuthen), o prześwicie torów 1435 mm. 23 listopada 1913 uruchomiono normalnotorowe linie biegnące z bytomskiego rynku do Miechowic z odcinkiem Karb – Dąbrowa Miejska oraz linię łącząca rynek z ulicą Piekarską, gdzie powstała również zajezdnia. W latach późniejszych również linie wąskotorowe rozpoczęto przebudowywać na normalną szerokość toru^[8][9].

Po zakończeniu I wojny światowej linie bytomskich tramwajów zostały podzielone granicą pomiędzy Polską a Niemcami. Linie zostały przecięte na odcinkach Bytom – Królewska Huta, Bytom – Świętochłowice, Szombierki – Chebzie, Bytom – Piekary Śląskie oraz dwukrotnie na odcinku Bobrek – Biskupice. Skutkiem okazał się podział majątku spółki Schlesische Kleinbahn AG: 1 stycznia 1922 spółka Oberschlesische Kleinbahnen und Elektrizitats Werke AG przejęła linie po stronie polskiej (83 km), natomiast spółka Oberschlesische Dampfstraßenbahn G.m.b.H. – po niemieckiej (45,5 km)^[10][11][12].

Okres międzywojenny stał się czasem masowego przekuwania na tor normalnej szerokości. W Bytomiu pierwsze tory wąskie przekuto na przełomie lat 1930 i 1931, a prace zakończono cztery lata później. Bytomskie Tramwaje jako jedyne na Śląsku pozostały w całości własnością miasta, co pozwoliło na dalszy rozwój po stronie niemieckiej. Dzięki temu powstały kolejne odcinki normalnotorowe – w 1925 uruchomiono odcinek z Miechowic przez Rokitnicę do Wieszowy. Dwa lata później otwarto linię prowadzącą z bytomskiego rynku ulicą Krakowską przez Pogodę do kopalni rud nieżelaznych Nowy Orzeł Biały, a w 1928 oddano do ruchu odcinek z Rokitnicy do Helenki. W Śródmieściu Bytomia przy modernizacji zmiany szerokości torów zmianie uległo kilka połączeń. Zlikwidowano linię wąskotorową na ulicy Dworcowej, a w zamian utworzono pętlę przebiegającą ulicami: Sądową, Powstańców Warszawskich i Jagiellońską wraz z dworcem tramwajowym na dzisiejszym placu Sikorskiego^[10][13].

5 marca 1931 uruchomiono pierwsze pospieszne połączenie tramwajowe relacji Bytom – Gliwice, oznaczone literą „E” (pochodzącą od niemieckiego Eilzug, szybki tramwaj). Linia ta funkcjonowała do października 1941 roku^[10][14].

W 1938 Bytom posiadał 18,25 km linii tramwajowych^[10].

Po zakończeniu II wojny światowej tramwaje w Bytomiu zaczęły kursować 19 marca 1945, natomiast 15 listopada utworzono związek międzykomunalny Śląsko-Dąbrowskie Linie Komunikacyjne z siedzibą w Katowicach. Związek ten przejął kontrolę nad całą siecią tramwajową. Dwa lata później uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 27 lutego 1951 Śląsko-Dąbrowskie Linie Komunikacyjne przekształcono w Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Katowicach, a bytomskie tramwaje znalazły się pod rządami tychże przedsiębiorstw^[15].

W dniu 31 grudnia 1949 bytomskie tramwaje kursowały na następujących liniach^[16]:

W latach 1952–1958 przedłużono linię z kopalni Nowy Orzeł Biały do Brzezin Śląskich. W dalszej rozbudowie linii przeszkodził wiadukt kolejowy. Linię zakończono i zbudowano tam pętlę. Z dniem 31 grudnia 1956 rozebrano torowisko przy ulicy Krakowskiej. Następnie w 1960 wskutek szkód górniczych unieruchomiono czynną prawie od 50 lat zajezdnię przy ulicy Piekarskiej^[17][18].

1 września 1967 rozpoczęto budowę linii na Stroszek. Linię wraz z zajezdnią na końcu trasy oddano do użytku w czerwcu 1968. W tym samym czasie zlikwidowano zajezdnię w Rozbarku oraz wybudowano odcinek toru przy ulicy Chrzanowskiego w celu połączenia z ulicą Wrocławską. Także w tym miesiącu, ze względu na zły stan torowiska (szkody górnicze) i stosunkowo małą liczbę pasażerów, zlikwidowano odcinek Rokitnica-Mikulczyce, a kursującą tam od Rynku w Bytomiu do Mikulczyc linię 33 skrócono do Miechowic. W 1971 miały miejsce znaczne zmiany w układzie sieci tramwajowej centrum miasta. Zlikwidowano tor przy ulicy Powstańców Warszawskich (od Moniuszki) i przy dworcu, a także znaczny fragment sieci dawnych tramwajów miejskich w części ulicy Wrocławskiej, placu Kościuszki oraz ulicach: Gliwickiej, Jainty i Pokoju. W to miejsce zbudowano tor przy ulicy Moniuszki oraz Jagiellońskiej. Nowy układ torowy zaczął funkcjonować od 10 września 1971. Na Placu Sikorskiego wybudowano dodatkowy trzeci tor postojowy^[19][17].

W latach siedemdziesiątych usunięto część linii w Bytomiu. 1 września 1976 skrócono linię z Karbia do Dąbrowy Miejskiej do ulicy Celnej. Cztery lata później zamknięto całą linię w Karbiu od ulicy Konstytucji do ulicy Celnej. W 1979 zlikwidowano ruch tramwajowy na ulicy Piekarskiej, który przywrócono 10 lutego 1982 pod numerem 38. Pierwszy etap likwidacji linii z Bytomia Pogody do Piekar Śląskich zakończono 27 kwietnia 1979, kiedy zamknięto odcinek z Piekar Śląskich do Szarleja, który został zlikwidowany całkowicie trzy lata później^[19].

Ze względu na przebudowę wąskiego tunelu pod mostem kolejowym w Karbiu 1 maja 1983 zawieszono ruch w kierunku Miechowic, Rokitnicy, Wieszowy i Stolarzowic. Od tej pory tramwaje kończyły bieg przy ul. Łużyckiej. Po trwającej 10 lat przebudowie nie było już sensu rekonstruować trasy do Rokitnicy i dalej, co dla ówczesnego PKT Katowice byłoby bardzo kosztowne^[19].

Po 1989, wraz z przemianami ustrojowymi nastąpiły przekształcenia w organizacji komunikacji miejskiej na terenie konurbacji górnośląskiej. W 1991 rozdzielono WPK na kilkanaście przedsiębiorstw, w tym Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej w Katowicach, które w 2003 przekształcono w spółkę Tramwaje Śląskie^[20].

Od połowy 2000 trwała modernizacja torowiska linii 6 i 41. Na przełomie marca i kwietnia 2006 zlikwidowano linię 8, która została zastąpiona na odcinku Pętla Wrocławska – Plac Sikorskiego linią 31, później też zlikwidowaną. 1 sierpnia 2008 zawieszono kursy linii 7 z Łagiewnik Targowiska do Placu Sikorskiego z powodu fatalnego stanu technicznego tego odcinka linii. Także w tym roku odbył się gruntowny remont placu Sikorskiego przeprowadzony przez, obejmujący nowe torowisko oraz chodniki^[21].

W lutym 2011 włodarze miast konurbacji górnośląskiej podjęli decyzję o rozpoczęciu projektu „Modernizacja infrastruktury tramwajowej i trolejbusowej w Aglomeracji Górnośląskiej wraz z infrastrukturą towarzyszącą”, w ramach którego ma zostać zmodernizowanych 48 kilometrów torowisk. Na terenie Bytomia zaplanowano odbudowę trasy wzdłuż ul. Świętochłowickiej i Łagiewnickiej w Łagiewnikach, a także modernizację następujących odcinków:

• ulice Powstańców Warszawskich i Moniuszki,
• ul. Katowicka (odcinek od ul. Jagiellońskiej do pl. Kościuszki),
• ulice Jagiellońska i Karola Miarki,
• przejazd przez ul. Zabrzańską.

Prace budowlane nad odbudową dwutorowej linii w Łagiewnikach rozpoczęto w maju 2013. Po ponad roku, 29 czerwca 2014 wznowiono liniowe kursowanie tramwajów na 2,5-kilometrowym odcinku Bytom Łagiewnicka – Łagiewniki Targowisko^[22].

 Osobny artykuł: Stroszek (zajezdnia tramwajowa).

Według stanu na 27 marca 2022, przez Bytom przebiega 9 linii tramwajowych. Są to^[23]:

Linia	Przystanek początkowy	Przystanek końcowy	Liczba przystanków	Miasta	Zajezdnia	Obsługa taborem niskopodłogowym
2	Bytom Plac Sikorskiego	Gliwice Zajezdnia	26	Bytom, Zabrze, Gliwice	Stroszek, Gliwice		[24]
5	Bytom Plac Sikorskiego	Zaborze Pętla	26	Bytom, Zabrze	Stroszek, Gliwice		[25]
6	Brynów Centrum Przesiadkowe	Bytom Szkoła Medyczna	43	Katowice, Chorzów, Bytom	Zawodzie		[26]
7	Bytom Plac Sikorskiego	Zawodzie Centrum Przesiadkowe	37	Bytom, Świętochłowice, Chorzów, Katowice	Zawodzie, Stroszek		[27]
9	Bytom Plac Sikorskiego	Chorzów Stadion Śląski	36	Bytom, Ruda Śląska, Świętochłowice, Chorzów	Stroszek, Gliwice		[28]
17	Bytom Plac Sikorskiego	Chorzów Rynek	21	Bytom, Świętochłowice, Chorzów	Stroszek, Gliwice		[29]
19	Katowice Plac Wolności	Stroszek Zajezdnia	41	Katowice, Chorzów, Bytom	Stroszek		[30]
38	Bytom Powstańców Śląskich	Bytom Kościół św. Trójcy	5	Bytom	Stroszek		[31]
49	Bytom Plac Sikorskiego	Stroszek Zajezdnia	14	Bytom	Stroszek		[32]

Dodatkowo przez Bytom przejeżdżają linie 0 relacji Chorzów Stadion Śląski Pętla Zachodnia - Katowice Plac Wolności^[33], 3 w relacji Zabrze Pole Ludwik - Makoszowy Pętla^[34] oraz 11 relacji Chorzów Metalowców - Katowice Plac Miarki^[35]. Spowodowane jest to obsługą przez zajezdnię Stroszek.

• Andrzej Soczówka: Zróżnicowanie struktury przestrzennej komunikacji miejskiej w konurbacji katowickiej. Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, 2012, seria: Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 76. ISBN 978-83-6144-31-6.
• Krzysztof Soida: Komunikacja tramwajowa w aglomeracji katowickiej: 100 lat tramwaju elektrycznego. Katowice: Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej & wyd. STAPIS, 1998. ISBN 83-85145-13-3.