Ten artykuł od 2016-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Włoski udział na froncie wschodnim podczas II wojny światowej rozpoczął się niedługo po napaści Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 i trwał do 1943. Benito Mussolini, chcąc wykazać solidarność z III Rzeszą oraz innymi państwami Osi, rozkazał przygotowanie kontyngentu wojskowego, którego celem była walka ze Związkiem Radzieckim.

Ogółem, w latach 1941–1943 Włosi użyli dwóch głównych jednostek, których celem była walka z Armią Czerwoną. Pierwszym był Włoski Korpus Ekspedycyjny w Rosji (Corpo di Spedizione Italiano in Russia, w skrócie C.S.I.R.), który brał udział w starciach do 1942. Drugą jednostką była Włoska Armia w Rosji (Armata Italiana in Russia, lub ARMIR), która na froncie znajdowała się do początku 1943, kiedy to poniosła ogromne straty podczas bitwy o Stalingrad. Odtąd udział Włoch na froncie wschodnim był już nieznaczny.

 Osobny artykuł: Włoski Korpus Ekspedycyjny w Rosji.

Włosi rozpoczęli formowanie korpusu ekspedycyjnego kilka dni po ataku Niemiec na ZSRR. W skład CSIR (Corpo di Spedizione Italiano in Russia) włączono trzy dywizje stacjonujące w północnych Włoszech: 9. DP „Pasubio”, 52. DP „Torrino” oraz 3. Dywizję Szybką „Celere” im. Księcia Amadea d’Aosty. Siły te zostały wzmocnione samodzielnymi oddziałami zmotoryzowanymi, artylerii, tyłowymi i inżynieryjno – saperskimi. Łącznie, korpus liczył około 62 tysięcy ludzi. W lipcu do korpusu znajdującego się już na terytorium ZSRR dołączyły siły lotnicze w sile 92 samolotów różnych typów.

Dowódcą korpusu miał być generał Francesco Zingales, lecz w trakcie podróży na front doznał problemów ze zdrowiem i musiał pozostać w szpitalu w Wiedniu, został więc zastąpiony przez Giovanniego Messe.

CSIR został początkowo przydzielony jako odwód 11 Armii. 14 sierpnia korpus podporządkowano 1 Grupie Pancernej pod dowództwem Ewalda von Kleista, która działała w ramach Grupy Armii „Południe”. Podczas bitwy o Kijów dywizja „Pasubio” osłaniała prawe skrzydło 17 Armii, podczas gdy pozostałe dwie dywizje brały udział w walkach pod Dniepropetrowskiem. 19–20 października Dywizja Szybka wraz z niemieckim XXXXIX Korpusem Górskim wzięła udział w walkach o Stalino (dzisiejszy Donieck). W listopadzie Armia Czerwona wyparła Niemców z Rostowa, co oznaczało przejście do obrony całej Grupy Armii „Południe”.

W lipcu 1942 Mussolini rozkazał zwiększyć liczebność włoskiego kontyngentu w Rosji, scalając jednocześnie wszystkie oddziały włoskie we Włoską Armię w Rosji (Armata Italiana in Russia, w skrócie ARMIR), znaną też pod nazwą 8 Armii. Z Włoch przerzucono 2. DP „Sforzesca”, 3. DP „Ravenna” i 5. DP „Cosseria”. Sformowano również Korpus Alpejski w skład którego weszła 2 Dywizja Strzelców Alpejskich „Tridentina”, 3 Dywizja Strzelców Alpejskich „Julia”, 4 Dywizja Strzelców Alpejskich „Cuneese” i 156. DP „Vincenza”. Siły te liczyły około 229 tysięcy żołnierzy, nad którymi dowództwo przejął Italo Gariboldi. 28 czerwca rozpoczęła się niemiecka operacja Fall Blau, której celem było opanowanie Kaukazu i Stalingradu. W sierpniu dywizja „Celere” wzięła udział w walkach w okolicach Serafimowicz. Niedługo po tym cała 8 Armia została skierowana do obrony linii Donu, liczącej ponad 250 kilometrów.

Sytuacja wydawała się być stabilna, do czasu kiedy 19 listopada Sowieci rozpoczęli operację „Uran” wycelowaną w pozycje rumuńskie, sąsiadujące z pozycjami włoskimi. Po zniszczeniu 3. i 4. armii rumuńskiej Armia Czerwona rozpoczęła 16 grudnia operację „Mały Saturn” wymierzoną w 8 armię włoską. Sowiecka 63 Armia wspierana przez czołgi T-34 i lotnictwo szturmowe uderzyła w najsłabszy sektor włoskiej obrony, zajmowany przez dywizje „Ravenna” i „Cosseria”. 17 grudnia pozostałe jednostki rumuńskie zostały ostatecznie zniszczone, tego samego dnia ruszyło radzieckie natarcie na pozycje węgierskie. 1 Armia Gwardyjska uderzyła na dywizje „Celere” i „Passubio”. Siły 8 armii zostały zmuszone do odwrotu. Ostra zima, problemy z zaopatrzeniem oraz ataki Armii Czerwonej doprowadziły do dużych strat wśród włoskich oddziałów. 14 stycznia rozpoczęła się ofensywa 6 Armii skierowana na pozycje Korpusu Alpejskiego, podczas której dywizje „Julia” i „Cuneense” zostały zniszczone. Tylko części dywizji „Tridentina” udało się wyrwać z sowieckiego okrążenia i dotrzeć do nowej linii frontu.

Ogólne straty 8 Armii od 11 grudnia 1942 do 31 stycznia 1943 wyniosły 84 830 zabitych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli.

Na początku 1943 pozostałości ARMIR wycofano z frontu w rejon Niżyn – Homel, po czym żołnierze włoscy zaczęli być odsyłani do Włoch. Ewakuacja trwała do 22 maja. Ogromne straty włoskiej armii były jednym z powodów, który zachwiał stosunek włoskiego społeczeństwa do reżimu faszystowskiego. Wzrosła niechęć do Benito Mussoliniego, co przyczyniło się w dużej mierze do odsunięcia go od władzy jeszcze w tym samym roku.

W latach 1943–1945, podczas istnienia Włoskiej Republiki Socjalnej udział Włoch ograniczał się już tylko do służby 834. pułku medycznego, a także do nielicznych jednostek zabezpieczających i tyłowych, formowanych głównie z jeńców włoskich przebywających w niemieckich obozach jenieckich.

W roku 1964 nakręcono radziecko-włoski dramat filmowy Oni szli na Wschód ukazujący wojnę na froncie wschodnim z perspektywy włoskich żołnierzy. W tym samym roku nakręcono polską komedię filmową Giuseppe w Warszawie ukazującą losy włoskiego dezertera z korpusu ekspedycjnego uczestniczącego w agresji na Związek Radziecki^[1].

• Włochy w czasie II wojny światowej
• Armie sprzymierzone z Wehrmachtem

• Jerzy Borejsza: Mussolini był pierwszy.... Warszawa: 1979.

Zobacz multimedia związane z tematem: Włoski udział na froncie wschodnim

• Leszek Molendowski: Włosi na froncie wschodnim w latach 1941–1943, „Militaria XX Wieku” nr 1 (8)/2009, ISSN 1896-9208.