Nie mylić z: trąba powietrzna, wir powietrzny.

Wir pyłowy, wir piaskowy (ang. dust devil) – zjawisko atmosferyczne z grupy litometeorów^[1], typ wiru powietrznego, stosunkowo krótkotrwałego i raczej niewielkich rozmiarów, powstającego zwykle przy bezchmurnym lub pogodnym niebie^[2] (co odróżnia go od trąby powietrznej, która jest związana z chmurami konwekcyjnymi) i przy łagodnym wietrze, najczęściej wczesnym popołudniem^[2]. Wąska, wirująca kolumna, ustawiona w osi w przybliżeniu pionowej, staje się widoczna w wyniku zasysania cząstek pyłu, piasku lub fragmentów roślinności^[3].

Typowy wir pyłowy tworzy się nad silnie nagrzaną przez słońce powierzchnią gruntu. Ziemia jest najmocniej nagrzana w przybliżeniu między godzinami: 12.30 a 14.00, gdy kąt wysokości słońca jest duży. Ciepło jest przekazywane do atmosfery, przez co w pobliżu powierzchni gruntu tworzy się wysoce niestabilna warstwa powietrza. Uwolnienie zmagazynowanej w tej warstwie energii prowadzi do powstawania pióropuszy termicznych szybko wznoszącego się powietrza. Słaby wiatr sprzyja zainicjowaniu rotacji w takich miejscach, co prowadzi do powstania wiru^[2].

Niestabilność przypowierzchniowej warstwy powietrza (lub innej mieszaniny gazów) zależy od wartości intensywności pionowego kontrastu temperatury, a nie samej temperatury, dlatego wiry pyłowe mogą wystąpić także przy stosunkowo niskich temperaturach (np. na Marsie, gdzie temperatury są znacznie niższe niż na Ziemi)^[2].

Większość wirów pyłowych istnieje od kilku sekund do około pięciu minut. W rzadkich przypadkach mogą trwać ponad godzinę. Rekordowy wir o wysokości ok. 750 m przetrwał siedem godzin i przebył dystans 64 km po słonych równinach w zachodnim Utah. Największe wiry mogą osiągać wysokość nawet 1500 metrów i szerokość kilkuset metrów^[2], ale większość nie przekracza 30 metrów wysokości^[3]. Wiatr w wirze o przeciętnej intensywności osiąga prędkość ok. 40 km/h, a najsilniejszych zjawiskach może przekraczać 80 km/h^[2].

Najwięcej wirów pyłowych występuje na terenach suchych: na Saharze, pustyniach Australii, południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych, niektórych częściach Indii i na Bliskim Wschodzie. Jest to prawdopodobnie najczęściej występujący typ wirów powietrznych^[2].

Wiry pyłowe występują także na Marsie, co odkryto w latach 70. dzięki sondom Viking. Bezpośrednich dowodów na ich istnienie dostarczyły lądowania Pathfindera^[4][5] oraz łaziki marsjańskie Spirit^[6] i Opportunity^[7].

Zobacz multimedia związane z tematem: Wir pyłowy