Almanach Cracoviense ad annum 1474

Almanach Cracoviense ad annum 1474 (Almanach krakowski na rok 1474) – astronomiczno-astrologiczny kalendarz ścienny na rok 1474, najstarszy znany drukowany dokument powstały na ziemiach polskich oraz najstarszy wydany drukiem kalendarz w Polsce^[1][2] . Jego wydanie rozpoczęło historię druku w Polsce.

 Osobny artykuł: Historia druku w Polsce.

Ten inkunabuł, znany również jako Calendarium Cracoviense (Krakowski kalendarz), został wydrukowany w Krakowie w 1473 roku przez Kaspera Straubego^[1], wędrownego drukarza z Bawarii, który pracował w Krakowie od 1473 do 1476 roku. Kalendarz był wydrukowany jednostronnie gotyckimi czcionkami^[3]. Kwestia autorstwa samego tekstu jest nierozwiązana^[3]. Według badań Ludwika Birkenmajera, Almanach został stworzony przez anonimowego astronoma krakowskiego – najprawdopodobniej Piotra Gaszowca^[3].

W momencie jego publikacji, technologia druku ruchomego typu miała dopiero 20 lat i była prawie całkowicie ograniczona do Niemiec. Drukarze niemieccy w latach 70. XV w. rozprzestrzenili prasę drukarską w Europie. Drukarstwo pojawiło się na początku tej dekady we Francji i w Holandii, a po 1473 roku w Anglii i Hiszpanii.

Jedyny zachowany egzemplarz Almanach Cracoviense ma wymiary 37 × 26,2 cm. Znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej^[3] i jest przechowywany wraz z innymi cennymi zbiorami w skarbcu bibliotecznym^[4]. Został on odnaleziony w 1844 roku^[3] (przed 26 maja) podczas prac remontowych w Collegium Maius w pomieszczeniach Biblioteki Jagiellońskiej. Podczas przesuwania szaf robotnicy za jedną z nich odnaleźli zakurzony druk^[5]. Pierwszą wzmiankę o nim w tym samym roku opublikowano w Liber benefactorum Bibliothecae Universitatis Cracoviensis, gdzie podano informację o podarowaniu złotych ramek do oprawy druku przez krakowskiego drukarza Cypsera^[6]. Po raz pierwszy treść Almanachu i reprodukcję opublikował Ignacy Polkowski w pracy Nieznany druk krakowski w XV wieku z 1880 roku^[6]. W 1974 roku z okazji obchodów 500-lecia drukarstwa w Polsce zostało wydane faksymile druku^[6].

Almanach wydrukowany jest drukiem półarkuszowym, czyli dwuszpaltowym w języku łacińskim. Podobnie jak w innych almanachach i kalendarzach z tego okresu, wymienia on święta kościelne, dane astronomiczne oraz porady lekarskie.

Tekst jest podzielony na części^[6]:

1. Zajmuje całą szerokość szpalty i podaje dane takie jak: cykl słoneczny, koniunkcje i opozycje Słońca i Księżyca, litera niedzielna, liczba złota, indykcja oraz wykaz świąt ruchomych^[2] .
2. Z podziałem na dwie szpalty są podane po lewej stronie Coniunctiones (nowie księżyca), a po prawej Oppositiones (pełnie księżyca) przypadające w 1474 roku i na początku 1475 roku. Podawana jest nie tylko godzina, ale i minuta wystąpienia zjawiska.
3. Zajmuje całą szerokość arkusza i jest objaśnieniem do następującej po niej części (2 wiersze).
4. W dwu szpaltach podzielonych na poszczególne miesiące roku są podane informacje o najbardziej odpowiednim czasie przeprowadzenia zabiegu puszczania krwi w zależności od wieku i choroby pacjenta.

Nazwę Almanach Cracoviense ad annum 1474 drukowi nadał Karol Estreicher, publikując o nim informację w wydanej w 1878 roku „Bibliografii polskiej XV i XVI stulecia”^[6]. Używane są również inne nazwy: Astronomiczno-astrologiczny kalendarz lekarski na rok 1474^[3] i Kalendarz krakowski na rok 1474^[6].

• drukarstwo polskie

• H. Szwejkowska: Książka drukowana XV–XVIII wieku. Zarys historyczny. Wyd. 3 popr. Warszawa: PWN Wrocław, 1980. Brak numerów stron w książce
• Iwona Dacka-Górzyńska: Kalendarze staropolskie. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2014, s. 236. ISBN 83-7181-811-4.

• Almanach ad annum 1474. [w:] Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa [on-line]. [dostęp 2018-10-28]. (pol.).