Ambystoma meksykańska

Ambystoma mexicanum[1]
(Shaw & Nodder, 1798)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	płazy
Rząd	płazy ogoniaste
Podrząd	Salamandroidea
Rodzina	ambystomowate
Rodzaj	Ambystoma
Gatunek	ambystoma meksykańska
Synonimy Gyrinus mexicanus Shaw & Nodder, 1798 Siren pisciformis Shaw, 1802 Triton mexicanus — Oppel, 1811 Philhydrus pisciformis — Brookes, 1828 Hypochton pisciformis — Gravenhorst, 1829 Siredon axolotl Wagler, 1830 Axolotus pisciformis — Cuvier, 1831 Phyllhydrus pisciformis — Gray in Cuvier, 1831 Sirenodon pisciformis — Wiegmann, 1832 Stegoporus pisciformis — Wiegmann, 1832 Stegoporus mexicanum — Wiegmann, 1832 Hemitriton (Siredon) mexicanum — Van der Hoeven, 1833 Siredon mexicanus — Schinz, 1833 Axolotl pisciformis — Guérin-Méneville, 1838 Axolotes guttata Owen, 1844 Siredon mexicanum — Baird, 1850 Siredon Humboldtii Duméril, Bibron & Duméril, 1854 Siren axolotl — Schlegel, 1858 Stegoporus mexicanus — Leunis, 1860 Axoloteles guttatus — Wood, 1863 Siredon spec.? var. alba Duméril, 1869 Siredon pisciformis — Wiedersheim, 1877 Amblystoma weismanni Wiedersheim, 1879 Ambystoma mexicanum — Garman, 1884 Siredon edule Dugès, 1888 Ambystoma edule Dugès, 1888 Ambystoma (Ambystoma) mexicanum — Tihen, 1958 Siredon alba — Smith, 1969 Ambystoma (Heterotriton) mexicanum — Dubois & Raffaëlli, 2012[2]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
krytycznie zagrożony
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Ambystoma meksykańska, aksolotl meksykański, salamandra meksykańska^[4] (Ambystoma mexicanum) – endemiczny słodkowodny gatunek drapieżnego płaza ogoniastego z rodziny ambystomowatych (Ambystomatidae). Cechą charakterystyczną tego gatunku jest zjawisko neotenii. Taka postać płazów z rodzaju Ambystoma nazywana jest aksolotlem.

 Osobny artykuł: Aksolotl.

Ambystoma meksykańska jest cenionym zwierzęciem laboratoryjnym, bywa także hodowana w akwariach.

W warunkach naturalnych gatunek występował na południe od miasta Meksyk, stolicy Meksyku, w dwóch jeziorach Xochimilco i Chalco (2300 m n.p.m.^[5]). Obecnie zasięg jego występowania obejmuje jedynie południowe części jeziora Xochimilco wraz z otaczającymi je kanałami i mokradłami^[6]. Jezioro Chalco prawie całkowicie wyschło w wyniku celowego jego osuszenia, które miało zapobiec okresowym zalewaniom okolicy. Prawdopodobnie spotykany był również w jeziorach Texcoco, Zumpango i Xaltocan^[3].

Ciało o masywnej budowie, grzbietobrzusznie spłaszczone. Na szerokiej głowie, w jej tylnej części, znajdują się 3 pary skrzeli zewnętrznych położonych po obu stronach głowy. Kończyny delikatne, krótkie i kruche – przednie zaopatrzone w 4, a tylne w 5 palców. Ciało zakończone jest długim, wysokim i masywnym ogonem. U form neotenicznych występuje wysoka, bocznie spłaszczona płetwa ogonowa. U form albinotycznych kościec jest widoczny poprzez cienką, półprzezroczystą skórę^{[potrzebny przypis]}.

Rozróżniane są dwie formy barwne:

• forma żyjąca w warunkach naturalnych – ubarwienie grzbietu ciemnoszare, czarne lub brązowe, z licznymi ciemnymi, prawie czarnymi plamkami tworzące marmurkowy deseń^[5],
• forma żyjąca w warunkach sztucznych (hodowlanych) – najczęściej występują tu barwy albinotyczne, jasnoróżowe, a nawet białawe, z intensywnie różowymi skrzelami.

Długość ciała dojrzałych płciowo osobników (larw) sięga 30 cm^[6].

W środowisku naturalnym ambystoma nie przekształca się w postać lądową. Powodem braku transformacji jest wrodzona wada i brak tyroksyny wytwarzanej w tarczycy spowodowanej niską jej funkcjonalnością^{[potrzebny przypis]}.

Aksolotl jest gatunkiem prowadzącym nocny tryb życia. Podczas dnia larwy szukają schronienia w zakamarkach zapewniających im kryjówki przed większymi drapieżnikami.

Gatunek drapieżny, ma szczątkowe zęby. Pokarm lokalizuje za pomocą węchu. Odżywia się w porze wieczorowej i nocnej m.in. małymi zwierzętami wodnymi, bywa również kanibalem^[7].

Trzymane w grupie mogą sobie obgryzać kończyny i końcówki płetwy ogonowej. Mają jednak zdolność regeneracji utraconych części ciała: kończyn, skrzeli czy nawet fragmentów w obrębie głowy, mózgu i serca^[8]. Regeneracja przebiega w wyniku rozprzestrzeniania trzpienia komórki w danym zagrożonym obszarze. Komórki takie mnożą się i są w stanie zastąpić brakującą tkankę, są przy tym w pełni funkcjonalne. Okres regeneracji trwa do kilku miesięcy^{[potrzebny przypis]}.

Występuje u nich neotenia i wyraźny dymorfizm płciowy. Gonady samca ze względu na ich nabrzmiałość są łatwo zauważalne w okresie rozrodczym. Po okresie kilkutygodniowego zimowania samiec składa spermatofor na częściach roślin. W tym czasie samica zbiera go wkładając do kloaki. Kilka tygodni po zapłodnieniu samica składa galaretowaty skrzek w ilości 200–6000 jaj^[6]. Okres inkubacji zależny jest od temperatury otoczenia, najczęściej trwa ok. 3 tygodni. Młode, wyklute larwy są wielkości ok. 15–20 milimetrów i są żarłoczne. Wymagane jest częste dokarmianie (kanibalizm). Dojrzałość płciową osiągają po roku życia^{[potrzebny przypis]}.

W wyniku przeobrażenia u aksolotlów następują zmiany w budowie ciała, następuje częściowy zanik skrzeli i płetwy ogonowej. Larwa zaczyna coraz częściej pobierać i oddychać powietrzem atmosferycznym. Po całościowej metamorfozie ogon staje się zaokrąglony. W końcowej fazie przeobrażenia następuje coraz częstsze zrzucanie nabłonka z całej powierzchni ciała^[9].

Ambystoma meksykańska jest cennym zwierzęciem laboratoryjnym wykorzystywanym jako organizm modelowy. W wyniku podawania mu hormonu tarczycy aksolotl uzyskał zdolność przeobrażenia się w postać lądową. Badaczką, która po raz pierwszy tego dokonała (w 1917 roku) była polska uczona, biolog Laura Kaufman. Larwy karmiła wyciągiem z tarczycy już wyrośniętych i przeobrażonych ambystom, jak również tarczycą pochodzącą z innych zwierząt^[9].

Gatunek ten jest często spotykany w laboratoriach do badań z zakresu transplantacji, badania wad serca, a także na potrzeby endokrynologii i genetyki^[10].

W warunkach laboratoryjnych ambystoma żyje ok. 12–15 lat. W naturze mniej, 10–12 lat^[6].

Populacja Ambystoma mexicanum w jeziorze Xochimilco i otaczających go kanałach jest poważnie zagrożona ze względu na rozwój miasta Meksyku i ma tendencję spadkową.

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych klasyfikuje gatunek Ambystoma mexicanum w czerwonej liście krytycznie zagrożonych o najwyższej kategorii ryzyka. Według ostatnich obserwacji dzikiej populacji liczebność aksolotla szacowana jest na 700–1200 osobników, które istnieją w sześciu różnych miejscach podmokłych jeziora Xochimilco^[11].

Działania ochrony tego gatunku koncentrują się głównie na podniesieniu znaczenia jeziora Xochimilco poprzez edukację, inicjatywy na rzecz przywrócenia siedlisk występowania gatunku. Rozwój populacji z gatunków hodowanych w domu, laboratoriach nie jest wskazany z uwagi na zagrożenie przenoszenia różnych chorób, w tym genetycznych.

Gatunek jest pod szczególną ochroną rządu Meksyku i kontrolą Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (załącznik II do rozporządzenia WE 318/2008 w dodatku B).

Ambystoma meksykańska jest gatunkiem jadalnym, była poławiana do celów spożywczych i sprzedawana na targach^[10]. Obecnie handel tym gatunkiem jest prawnie zabroniony.

• Marcin JanM.J. Gorazdowski Marcin JanM.J., MichałM. Kaczorowski MichałM., Leksykon zwierząt terraryjnych, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2005, s. 69–70, ISBN 83-7073-400-6, OCLC 749563549 .
• Włodzimierz Juszczyk, Mały słownik zoologiczny – Gady i płazy, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1978, s. 15–16
• Bogusław Grześków, Przekształcenie aksolota w amblystomę AKWARIUM Nr 5-6/87. akwa-mania.mud.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
• IUCN SSC Amphibian Specialist Group, Ambystoma mexicanum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2012-05-19]  (ang.).
• Joanna Mazgajska: Płazy świata. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-15846-0. Brak numerów stron w książce

• Aksolotl meksykański w hodowli