Brynów

Część Katowic
Widok ogólny na zachodnią część Brynowa
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Brynów-Osiedle Zgrzebnioka, Piotrowice-Ochojec, Śródmieście, Załęska Hałda-Brynów[1][2]
Data założenia	XV wiek
W granicach Katowic	15 października 1924
SIMC	0937511
Strefa numeracyjna	32
Tablice rejestracyjne	SK
Położenie na mapie Polski Brynów
Położenie na mapie województwa śląskiego Brynów
Położenie na mapie Katowic Brynów
50°14′29,41″N 18°59′43,01″E/50,241503 18,995281
Multimedia w Wikimedia Commons

Brynów (niem. Brynow^[3]) – część Katowic^[4], położona w środkowym rejonie miasta, w granicach czterech dzielnic: Brynowa części wschodniej-Osiedla Zgrzebnioka, Piotrowic-Ochojca, Śródmieścia i Załęskiej Hałdy-Brynowa części zachodniej.

Początki Brynowa sięgają XV wieku. W późniejszym czasie założono tutaj folwark, zaś przemysł zaczął się tu rozwijać w XIX wieku. Od 1924 roku Brynów jest częścią Katowic. Na terenie historycznej gminy Brynów powstały m.in. kolonie: Dwunastu Apostołów, Kamionka, Katowicka Hałda i Świętego Huberta oraz powojenne osiedla: Ptasie i A. Zgrzebnioka. Do najbardziej znaczących zakładów przemysłowych na terenie Brynowa należy Ruch „Wujek”, będący częścią Kopalni Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek”. Na terenie Brynowa położony jest park im. Tadeusza Kościuszki, w którym znajduje się XVI-wieczny kościół św. Michała Archanioła, sprowadzony do Katowic w 1938 roku z Syryni. Do głównych tras przebiegających przez Brynów należy aleja Górnośląska (część autostrady A4), ulica Mikołowska i ulica T. Kościuszki – równolegle do tej ostatniej biegnie linia tramwajowa zakończona Centrum Przesiadkowym Brynów.

Brynów pod względem administracyjnym położony jest w województwie śląskim i jako dawna gmina stanowi część czterech dzielnic Katowic – Załęskiej Hałdy-Brynowa części zachodniej, Brynowa części Wschodniej-Osiedla Zgrzebnioka (obie dzielnice rozdziela ulica Brynowska) oraz Piotrowic-Ochojca (rejon ulicy Rzepakowej) i Śródmieścia (rejon węzła autostradowego Katowice Mikołowska)^[2][5][6]. Brynów od północy graniczy ze Śródmieściem, od wschodu z Muchowcem, od południa z Ochojcem, zaś od zachodu z Ligotą (Stara Ligota) i Załęską Hałdą^[7][8]. Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Brynów znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13)^[9], natomiast pod względem historycznym we wschodniej części Górnego Śląska^[10].

Pod względem budowy geologicznej Brynów położony jest w zapadlisku górnośląskim, które wypełnia utwory pochodzące z karbonu (głównie zlepieńce, piaskowce i łupki ilaste zawierające pokłady węgla kamiennego)^[11]. Powierzchniowe utwory, na których leży Brynów są zbudowane ze skał karbońskich i plejstoceńskich. Skały karbońskie – warstwy orzeskie (łupki szare, piaskowce i węgiel kamienny), budują północną i środkową część Brynowa, zaś utwory plejstoceńskie – gliny zwałowe, południową część, tj. obszar wzdłuż ulicy Rolnej i osiedle Ptasie^[12]. Utwory plejstoceńskie powstały pod wpływem trwających w tym czasie zlodowaceń^[13]. Cały obszar dzielnicy położony jest na Wzgórzach Kochłowickich^[14], a najwyżej położony punkt Brynowa to Wzgórze Beaty o wysokości ponad 320 m n.p.m.^[8]

Klimat Brynowa nie wyróżnia się zbytnio od warunków panujących w całych Katowicach, a jedynie jest modyfikowany przez lokalne czynniki (topoklimat). Występuje tu klimat umiarkowany przejściowy z przewagą prądów oceanicznych nad kontynentalnymi^[15]. Przez Brynów przebiega dział wodny I rzędu, rozdzielający dorzecze Wisły i Odry. Od strony zachodniej przebiega on od kopalni „Wujek” przez Wzgórze Beaty, osiedle A. Zgrzebnioka oraz wschodnią część osiedla Ptasiego i biegnie dalej w kierunku południowo-wschodnim. Tereny w dorzeczu Wisły (północna część Brynowa) położone są w zlewni Rawy i Potoku Leśnego, zaś południowa część odwadnia potok Kokocicniec oraz rzeka Kłodnica^[16].

Największym obszarem zieleni urządzonej w Brynowie jest park im. Tadeusza Kościuszki. Park ten wytyczono w 1888 roku w rejonie dawnej kopalni „Beate” („Beata”), a po przebudowie w latach 90. XIX wieku obszar ten nazwano Südpark (niem. Park Południowy). W dniu 26 lutego 1993 roku park wpisano do rejestru zabytków nieruchomych^[17]. W parku znajduje się m.in. wieża spadochronowa, pomnik Tadeusza Kościuszki, muszla koncertowa, altana i cmentarz żołnierzy sowieckich^[18], a także przeniesiony z Syryni drewniany kościół św. Michała Archanioła z XVI wieku^[19]. Przyrodniczo park stanowi swobodną kompozycję zieleni, a w części zachował się naturalny drzewostan wraz z warstwą runa. Do charakterystycznych elementów parku należą ponad 130-letnie buki. Są tu też siedliska ptaków leśnych i drobnych ssaków^[20]. Z innych obszarów zieleni urządzonych, na terenie Brynowa wyznaczono kilka skwerów. Są to skwery: ks. Jana Machy, Porozumienia Katowickiego 1980 roku, Kazimierza Gołby (wszystkie trzy w rejonie ulicy W. Pola), Represjonowanych Żołnierzy Górników (na rogu ulicy Mikołowskiej i ulicy J. Gallusa), F. Szymkowiaka (na osiedlu A. Zgrzebnioka przy ulicy Łabędziej), a także plac Tajnej Organizacji Nauczycielskiej na skrzyżowaniu ulic: Rolnej, T. Kościuszki i Brynowskiej^[5][8].

Wieś Brynów, pierwotnie nazywana jako Brwinów, pierwszy raz wymieniona była w dokumencie z 1474 roku o oddaniu w zastaw dóbr mysłowickich Jakubowi z Dębna przez księcia rybnickiego Wacława III^[2]. Tereny wsi w późniejszym czasie często zmieniały właściciela aż do 1486 roku, kiedy to na mocy umowy zatwierdzonej przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II właścicielem Brynowa wraz z kuźnią bogucką stał się kuźnik Jurga Kleparski^[22]. W 1517 roku wraz z całą ziemią mysłowicką Brynów stał się własnością Jana Turzona^[2], natomiast w 1536 roku wieś została wydzielona z ziemi pszczyńskiej^[22] i stała się ona własnością Salomonów i odtąd dzieliła losy Kuźnicy Boguckiej, a następnie Katowic. Wieś ta pozostawała niezamieszkana do XVI wieku, a pierwsi mieszkańcy pojawili się ponownie na początku XVII wieku^[23]. Brynów został zaznaczony na jednym z najstarszych planów dzisiejszych Katowic, pochodzących z około 1686 roku^[21]. W Katastrze Karolińskim z okresu 1723–1725 wskazano, że w Brynowie znajdowało się 9 gospodarstw zagrodniczych^[24]. W 1738 roku w Brynowie mieszkało 24 zagrodników, którzy przybyli do osady z Kokocińca, Panewnik, Tychów, Ligoty, Piotrowic, Lędzin i Śmiłowic^[25]. Na przełomie XVII i XVIII wieku powstał folwark brynowski^[23].

Pierwotna nazwa osady – Brwinów, była używana do XIX wieku i wywodzi się od belek drewna które były używane na potrzeby kuźnicy – według źródeł wykonywano w rejonie Brynowa wyrębów lasów^[26]. Pod koniec pierwszej połowy XIX wieku Brynów stał się własnością najpierw Wincklerów i Thiele-Wincklerów, a potem księcia Hohenlohego^[2]. Początkowo Brynów wchodził w skład gminy Katowice, a po nadaniu Katowicom w 1865 roku praw miejskich utworzono samodzielną gminę Brynów z uwagi na polski charakter wsi^[23]. Siedziba gminy znajdowała się na rogu dzisiejszych ulic J. Gallusa i Mikołowskiej, w miejscu budynku przy ul. J. Gallisa 6^[27]. Funkcjonował też obszar dworski Brynów, który był zarządzany z brynowskiego folwarku^[28].

Do końca XVIII wieku na obszarze całych Katowic, w tym Brynowa, głównym źródłem utrzymania ludności było rolnictwo i leśnictwo^[29]. Dodatkowo w rejonie Brynowa uprawiano chmiel do produkcji piwa^[30]. Od tego czasu z pokładów wychodzących na powierzchnię zaczęto wydobywać węgiel kamienny, a pokłady glin umożliwiły nieco później uruchomienie kilku cegielni^[31]. W 1801 roku powstała tu kopalnia węgla kamiennego „Beate” (niem. „Beata”)^[32], funkcjonująca do 1880 roku^[33]. a sprawą drugiego właściciela kopalni – Franza von Wincklera ówczesną Beatestrasse (obecnie ulica T. Kościuszki), prowadzącą do dworu Thiele-Wincklerów, utwardzono^[22]. W 1899 roku w północno-zachodniej części Brynowa uruchomiono kopalnię węgla kamiennego „Oheim” (od 1922 roku pod nazwą „Wujek”)^[31]. W 1902 roku do Katowickiej Hałdy i nowo powstałej kopalni „Oheim” doprowadzono wodociąg powiatowy, a także wybudowano istniejącą do dziś wieżę ciśnień przy obecnej ulicy J. Gallusa^[34]. Wraz z rozwojem przemysłowym rozwinęła się zabudowa mieszkaniowa. Powstawały na terenie gminy Brynów nowe osiedla patronackie, jak w Katowickiej Hałdzie m.in. kolonia Dwunastu Apostołów czy kolonia urzędnicza kopalni „Oheim” („Wujek”)^[31]. W 1905 roku Brynów liczył 662 osoby, zaś już w 1910 roku pruski spis powszechny odnotował w Brynowie 2 445 osób mówiących w języku polskim, 500 w języku niemieckim i 143 osób mówiących języku polskim i niemieckim^[22].

W styczniu 1919 roku powołano Brynowskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Kierował nim Jan Kluzik i Robert Neumann, którzy w oparciu o nie stworzyli tu silną komórkę Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Od marca 1919 roku istniała w Brynowie polska Rada Ludowa, którą kierował Jan Kluzik. W czerwcu 1920 roku powstało Towarzystwo Polek. Podczas plebiscytu 65% mieszkańców gminy Brynów zagłosowało za włączeniem Górnego Śląska do Polski. W trakcie III powstania śląskiego Brynów został opanowany przez pułk katowicki Walentego Fojkisa i Adama Kocura. W listopadzie 1921 roku powstańcy z Brynowa zdobyli koszary niemieckie w Katowicach i walczyli pod górą św. Anny W 1922 roku tereny Brynowa włączono do odrodzonego państwa polskiego, zaś dwa lata później tereny gminy (Brynów wraz z Katowicką Hałdą i Kamionką) przyłączono do miasta Katowice^[35]. W latach międzywojennych zaczęły powstawać nowe zakłady przemysłowe, w tym Fabryka Farb i Lakierów i liczne cegielnie. W czasie wielkiego kryzysu powstawały także nielegalnie biedaszyby^[36]. W dniu 15 października 1924 Brynów włączono do Katowic^[37], a rok później Katowice podzielono na dzielnice – tereny Brynowa włączono do dzielnicy Ligota-Brynów^[38]. W tym okresie Brynów jako obwód statystyczny miał powierzchnię 145 ha i liczył w dniu 31 grudnia 1938 roku 2 220 mieszkańców. Średnia gęstość zaludnienia wynosiła wówczas 15,3 osób/ha^[39].

Na początku II wojny światowej, w dniu 4 września doszło do obrony znajdującej się w parku Kościuszki wieży spadochronowej przez grupę byłych powstańców śląskich i harcerzy. Prowadzili oni z niej ostrzał oddziałów 239 Dywizji Piechoty Wehrmachtu^[22], wkraczających od południa do miasta. Po zajęciu Brynowa przez Niemców, przy kopalni „Wujek” założyli oni obóz pracy dla Polaków, Rosjan i Włochów^[36].

W latach powojennych w Brynowie rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe. W latach 60. XX wieku we wschodniej części Brynowa powstało osiedle Ptasie, składające się głównie z domów jednorodzinnych^[23], a w 1978 roku rejonie dawnego folwarku brynowskiego rozpoczęto budowę osiedla A. Zgrzebnioka. Rozwinęła się także zabudowa w innych rejonach dzielnicy^[40]. Dnia 14 grudnia 1981 roku w związku z wprowadzeniem stanu wojennego rozpoczął się strajk okupacyjny w kopalni „Wujek”. Dwa dni później, 16 grudnia 1981 milicja i wojsko zaatakowały strajkujących górników i dokonały krwawej pacyfikacji kopalni, w wyniku której śmierć poniosło dziewięciu górników^[41].

W dniu 16 lutego 2018 roku rozpoczęto prace przygotowawcze związane z budową centrum przesiadkowego na terenie brynowskiej pętli tramwajowej^[42]. Jego oddanie do użytku nastąpiło w połowie grudnia 2020 roku^[43]. W dniu 1 stycznia 2021 roku kopalnię „Murcki-Staszic” połączono z brynowską kopalnią „Wujek”, tworząc zakład pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek”^[44]

W XVIII i XIX wieku wykształciła się zwarta zabudowa Brynowa. Koncentrowała się ona wówczas w rejonie obecnych ulic: Dworskiej, Lubiny, Brynowskiej, Rolnej i Nasypowej^[31]. Intensywny rozwój urbanistyczny gminy Brynów został zapoczątkowany wraz z rozwojem przemysłu w XIX wieku. Nowa zabudowa mieszkaniowa powstawała w tym czasie zwłaszcza w rejonie Katowickiej Hałdy, zaś w centrum Brynowa, w rejonie późniejszych ulic Brynowskiej i Dworskiej rozwój urbanistyczny uniemożliwiał znajdujący się w pobliżu brynowski dwór^[31]. W 1938 roku w Brynowie znajdowały się 133 budynki mieszkalne i 3 niemieszkalne. W budynkach mieszkalnych znajdowało się zaś 558 mieszkań. Najwięcej obiektów znajdowało się wówczas przy ulicach: Brynowskiej (47 budynków), Lubiny (15) i Kępowej (13)^[45].

Do końca II wojny światowej nowa zabudowa zaczęła powstawać również przy udziale kopalni „Oheim” („Wujek”). W 1910 roku przy obecnej ulicy Mikołowskiej na terenie Katowickiej Hałdy rozpoczęto budowę domów dla urzędników i dozoru kopalni. Łącznie powstało osiem budynków-bliźniaków. Budowę luźnej zabudowy uwarunkowano tym, że kolonia powstała na terenach w przyszłości narażone na szkody górnicze. Po drugiej strony ulicy znajdowała się kolonia robotnicza składająca się z dwunastu domów, zwana kolonią Dwunastu Apostołów^[47], która powstała w połowie XIX wieku^[48]. Została ona wyburzona przed I wojną światową. W czasie II wojny światowej ówcześni zarządcy kopalni wybudowali kolonię przy ulicy św. Huberta, zwana kolonią Świętego Huberta^[47].

Zaraz po II wojnie światowej przy ulicy Rolnej powstało osiedle domków dla pracowników kopalni „Wujek”^[36] – łącznie powstały 44 murowane domy^[48]. W latach 50. XX wieku przy ulicy Drozdów powstały tzw. domy profesorskie, budowane dla pracowników Głównego Instytutu Górnictwa. W latach 60. w rejonie m.in. ulic Drozdów, Kukułek, Szpaków i Słowików zrealizowano następne osiedle mieszkaniowe – Brynów B (nazwane później osiedlem Ptasim). Składa się ono głównie z domów jednorodzinnych z ogródkami^[23]. Z tego samego okresu pochodzi osiedle Brynów A, powstałe w trójkącie ulic: T. Kościuszki, Brynowskiej i L. Różyckiego^[36]. W latach 70. XX wieku w rejonie ulic: Brynowskiej, Lubiny, Rolnej, Ligockiej wybudowano wielokondygnacyjne bloki mieszkalne. W 1978 roku na terenach dawnego folwarku brynowskiego rozpoczęto budowę osiedla dla 3,5 tys. mieszkańców – osiedle im. A. Zgrzebnioka. Na początku lat 80. XX wieku powstało osiedle w rejonie ul. W. Orkana i Z. Kossak-Szczuckiej^[40].

Po 1989 roku rozwój urbanistyczny Brynowa koncentrował się głównie w rejonie osiedla A. Zgrzebnioka. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku powstała zabudowa przy ulicy Kolibrów, Lelków i Czajek, w okolicach 2000 roku budynki przy ul. Czajek, Zimorodków i Cyranek, zaś w latach 2005–2009 osiedle przy ulicy Wróbli^[49]. Osobnym osiedlem jest projekt Wille Parkowa przy ulicy Parkowej, zaprojektowane w latach 2011–2012 przez zespół projektantów pracowni architektonicznej Konior Studio, na czele którego stał Tomasz Konior. Osiedle wybudowano w latach 2012–2014 i tworzy pięć prostych brył^[50].

Również rejon ulic Ceglanej i Meteorologów stały się miejscem koncentracji nowych inwestycji mieszkaniowych^[51]. Powstało tutaj kilka nowych osiedli mieszkaniowych, w tym: Nowe Ptasie (budowa w latach 2018–2020)^[52], Zdrowe Stylove (budowa w latach 2019–2021)^[53] czy Ceglana Park (budowa rozpoczęta w kwietniu 2019 roku)^[54].

W Brynowie znajdują się (bądź znajdowały) następujące historyczne obiekty:

• pomnik poległych górników KWK „Wujek”;
• park im. Tadeusza Kościuszki, wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: A/1515/93 z 26 lutego 1993 roku)^[55]; założony około 1898 roku (tzw. Südpark)^[56];
• kościół św. Michała Archanioła, z 1510 roku, wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: 1179/71 z 9 marca 1971 roku)^[55]; przeniesiony do parku z Syryni w roku 1938;
• spichlerz dworski z 1688 roku, przeniesiony do parku z Syryni w 1938 roku^[57]; spłonął w latach siedemdziesiątych XX wieku;
• cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej (przeniesiony do parku T. Kościuszki w 1967 roku z miejsca dzisiejszego pomnika Powstańców Śląskich);
• zespół zabudowy dawnego folwarku (ulica T. Kościuszki 138); pochodzący z połowy XIX wieku; obejmujący jednokondygnacyjny murowany budynek mieszkalny z facjatą oraz budynek gospodarczy, wzniesione w stylu klasycystycznym^[58];
• murowana dwukondygnacyjna willa (ulica T. Kościuszki 182); wzniesiona w latach trzydziestych XX wieku w stylu późnego modernizmu^[58];
• modernistyczna willa (ulica T. Kościuszki 186)^[58];
• murowana dwukondygnacyjna willa (ulica T. Kościuszki 188); wzniesiona w latach dwudziestych XX wieku w stylu późnego modernizmu^[58];
• modernistyczna willa (ulica T. Kościuszki 190); wzniesiona w latach dwudziestych XX wieku^[58];
• wieża spadochronowa znajdująca się w parku im. T. Kościuszki, która po wybuchu II wojny światowej w pierwszych dniach września 1939 roku była punktem oporu harcerzy;
• część zabudowań kopalni węgla kamiennego „Wujek”, powstałych w 1899 roku;
• budynek mieszkalny (ul. Brynowska 57)^[59], ochrona obowiązuje w granicach działki; ochroną zostały objęte: skala i forma historyczna, geometria dachu, cechy stylowe i detale architektoniczne, historyczna kolorystyka, kształt, wielkość, rozmieszczenie otworów okiennych i drzwiowych, ich podziały, półokrągłe ryzality ogrodowe z tarasem i metalową balustradą;
• zabytkowe kamienice z końca XIX i początku XX wieku.

Do końca XVIII wieku na obszarze Brynowa głównym źródłem utrzymania ludności było rolnictwo (w tym chmielu^[30]) i leśnictwo^[29]. Intensywny rozwój działalności przemysłowej nastąpił w XIX wieku. Zaczęto wydobywać tu węgiel kamienny, a pokłady glin umożliwiły również uruchomienie kilku cegielni^[31]. Pierwszą kopalnią węgla kamiennego na terenie Brynowa był zakład „Beate” („Beata”), który znajdował się na terenie dzisiejszego parku im. T. Kościuszki. Eksploatację w kopalni rozpoczęto w 1801 roku. W 1873 roku w kopalni wydobyto 38,7 ton węgla^[32], a ostatni węgiel wyjechał z zakładu w 1880 roku^[60].

Z nią związane jest też powstanie późniejszej, większej kopalni – „Oheim” („Wujek”)^[61], która w momencie otwarcia w 1899 roku była największą i jedną z najnowocześniejszych kopalni na terenie Górnego Śląska^[62]. W 1902 roku kopalnię „Oheim” połączono z siecią kolejową poprzez budowę łącznicy z Ligoty, a także zakończono budowę gmachu dla administracji kopalni^[63]. W 1908 roku spółka Hohenlohe-Werke stała się jedynym właścicielem kopalni^[64]. W 1914 roku z kopalni wydobyto 548,3 mln ton węgla kamiennego, a zatrudnienie wynosiło 2,1 tys. osób^[65]. W 1922 roku, po włączeniu Brynowa do Polski, zmieniono nazwę kopalni na „Wujek”^[66]. W 1938 roku wydobycie sięgało 1,2 mln ton węgla kamiennego. Dnia 15 września 1939 roku kierownictwo w kopalni przejęli Niemcy^[67], a także zaczęto zatrudniać robotników przymusowych i jeńców wojennych^[68]. Wydobycie węgla po II wojnie światowej wznowiono 5 lutego 1945 roku. W 1949 roku roczne wydobycie węgla kamiennego osiągnęło poziom 1,5 mln ton^[68]. W 2005 roku połączono kopalnię „Wujek” z zakładem „Śląsk” jako KWK „Wujek”. W 2010 roku wydobyto wyniosło 2,7 mln ton^[69]. Dnia 1 stycznia 2021 roku kopalnię „Murcki-Staszic” połączono z „Wujkiem”, tworząc zakład pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek”^[44].

W 1823 roku na pograniczu Brynowa i Katowickiej Hałdy ówcześni właściciel Katowic – Weddingowie, otworzyli hutę cynku „Henriette” („Henrietta”). Zakład ten mieścił się w pojedynczym murowanym budynku. W 1869 roku w hucie wytopiono 569 ton cynku. Pod koniec 1870 roku ówcześni właściciele zakładu – Wincklerowie, wygasili piece destylacyjne z uwagi na zestarzenie zakładu. Budynek cechowni, który znajdował się na zachodnim skraju parku Kościuszki, został wyburzony pod koniec lat 60. XX wieku^[70].

Na obszarze Brynowa działało również kilka cegielni^[31]. Jedna z nich znajdowała się przy ulicy Brynowskiej. Cegielnia „Badura” została w czasie II światowej przejęta przez Niemcy^[71], a w 1950 roku znacjonalizowana – został ustanowiony przymusowy zarząd państwowy przez Śląską Dyrekcję Ogólnobranżową Przemysłu Miejscowego w Gliwicach^[72]. Na terenie po niej, w listopadzie 2019 roku rozpoczęto budowę pierwszego na terenie Katowic sklepu sieci Kaufland, otwartego pod koniec października 2010 roku^[73].

Obecnie na obszarze Brynowa działają przedsiębiorstwa z różnych branż. Według stanu z 31 grudnia 2013 roku, w Załęskiej Hałdzie-Brynowie cz. zach. było zarejestrowanych 2 107 podmiotów gospodarczych w systemie REGON, zaś w Brynowie cz. wsch.-Os. Zgrzebnioka było ich 1 307^[74]. Znajdują się tu też sklepy wielkopowierzchniowe, takie jak: OBI (ul. Rolna 4), Biedronka (ul. Kępowa 56), Lidl (ul. Gawronów 4), ALDI (ul. K. Woźniczki 15a) czy wspomniany wcześniej Kaufland (ul. Brynowska 6)^[5]. W Brynowie wykształciły się dwa lokalne ośrodki usługowe: rejon ulic Rolnej i Hetmańskiej oraz ulica Brynowska na odcinku od ulicy Dworskiej do ulicy T. Kościuszki. W nich znajdują się obiekty handlowo-usługowe, oświatowe, biblioteka oraz przystanki miejskiego transportu zbiorowego^[75]. Brynów jest też miejscem lokalizacji działalności publicznych o zasięgu miejskim lub regionalnym. W dawnych zabudowaniach folwarku brynowskiego, przy ulicy T. Kościuszki 138 swoją siedzibę ma Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach^[76], przy ulicy św. Huberta 11 Południowy Zakład Spółki PKP CARGO^[77], przy ulicy św. Huberta 43/45 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach^[78], zaś przy Brynowskiej 25a Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Katowicach^[79].

Przez obszar Brynowa przebiega kilka ważnych dróg. Do nich zaliczają się następujące z nich:

• ulica Brynowska – jedna z głównych ulic Brynowa, ukształtowana w XIX wieku^[80]; łączy ona dzielnicę od północy z ulicą Mikołowską i dalej z autostradą A4 i Śródmieściem, zaś na południe z Ochojcem^[5],
• aleja Górnośląska – stanowi ona fragment autostrady A4; oddziela Załęską Hałdę-Brynów cz. zach. i Brynów cz. wsch.-Osiedle Zgrzebnioka od Śródmieścia; pomiędzy 1966–1969 powstało rondo w miejscu dzisiejszego węzła drogowego Mikołowska, natomiast trasę w kierunku wschodnim oddano do użytku 24 marca 1971 roku; w latach 1978–1982 rondo przebudowano na węzeł drogowy^[81], a do listopada 1999 roku odcinek zmodernizowano^[82],
• ulica T. Kościuszki – najdłuższa ulica w całych Katowicach^[83]; początki drogi sięgają XVIII wieku jako trasy łącząca ówczesną wieś Katowice z Brynowem; do lat 30. XX wieku droga ta kończyła się przy brynowskim folwarku, po czym ją przedłużono do obecnego skrzyżowania z ulicą Kolejową^[84]; obecnie łączy ona Brynów w kierunku północnym ze Śródmieściem Katowic, zaś na południowy zachód z Piotrowicami i dalej z Mikołowem^[5],
• ulica Mikołowska – jedna z ważniejszych dróg wylotowych w Katowicach, biegnących w kierunku południowo-zachodnim; szlak w miejscu ulicy istniał przed XVII wiekiem, łącząc Katowice z Brynowem^[85]; w latach 70. XX wieku ulicę Mikołowską poszerzono do skrzyżowania z ulicą Ligocką i ulicą Brynowską, wyburzając jednocześnie zabudowę po zachodniej stronie drogi^[27]; w kierunku północno-wschodnim łączy się z autostradą A4 i Śródmieściem, zaś na południowy zachód dalej wzdłuż ulicy Ligockiej do Ligoty i Panewnik, zaś wzdłuż ulicy Brynowskiej z Ochojcem i Piotrowicami^[5],

Do pozostałych ważniejszych dróg na terenie Brynowa należą: ulica Łabędzia, ulica Rolna i ulica św. Huberta^[5].

Autostrada A4 stanowi główny element układu komunikacyjnego całych Katowic, dzięki czemu Brynów połączony jest z drogą o zasięgu międzyregionalnym i międzynarodowym, a w wewnętrznych połączeniach umożliwia połączenia w relacji wschód-zachód. Ciąg ulic: Mikołowska, Brynowska i T. Kościuszki stanowią drogi główne ruchu przyspieszonego (klasa GP). Przebiegające przez teren Brynowa ulice: Kolejowa i 73 Pułku Piechoty to drogi główne (droga klasy G)^[86] – stanowią one fragment drogi krajowej nr 81^[5]. W połączeniach wewnątrzmiejskich Brynów z Ligotą najdogodniejsze połączenia posiadają z centrum Katowic poprzez ulice: Ligocką, Mikołowską i Rolną^[86], a pomiędzy poszczególnymi makroregionami Katowic najlepsze połączenia ma z Murckami i Giszowcem, zaś najgorsze z Bogucicami i Pniakami oraz Józefowcem i Koszutką^[87].

Na granicy Brynowa (Katowickiej Hałdy) i Załęskiej Hałdy biegnie linia kolejowa nr 139. Linię tę oddało do użytku Towarzystwo Kolei Górnośląskiej 1 grudnia 1852 roku na odcinku Katowice – Ligota (Katowice Ligota). Linie tę na brynowskim odcinku zelektryfikowano 4 marca 1961 roku^[88]. Na linii tej znajduje się przystanek osobowy Katowice Brynów^[88]. W lipcu 2021 roku z przystanku odjeżdżały pociągi w kierunku Bielska-Białej, Bohumina, Częstochowy, Katowic, Rybnika, Tychów Lodowiska, Zakopanego i Zwardonia. Kursy te obsługują pociągi Kolei Śląskich^[89]. Brynów prostopadle do ulic T. Kościuszki i Rolnej^[5] przecina towarowa linia kolejowa nr 171 relacji Dąbrowa Górnicza Towarowa – Panewnik. Została ona oddana do użytku 27 września 1953 roku, zaś 30 maja 1970 roku linię zelektryfikowano^[88].

W latach 1936–1938 do kopalni „Wujek” doprowadzono 8-kilometrową linię kolejową dowożącą piasek ze złoża w Lasach Panewnickich na terenach obecnego Mikołowa. Linia ta miała dwa tory o rozstawie szyn 785 mm. Używano wówczas czterech parowozów^[67]. Linię tę w 1964 roku zamknięto, a tory rozebrano z uwagi na to, iż własne złoża piasku były niewystarczające i podjęto decyzje o budowie normalnotorowego połączenia kolei piaskowej^[90] – została ona otwarta w latach 50. XX wieku^[91]. Linia ta, stanowiąca fragment Południowej Magistrali Piaskowej, na odcinku do kopalni „Wujek” została zlikwidowana do około 2017 roku^[92].

Transport miejski w Brynowie realizowany jest przez Zarząd Transportu Metropolitalnego za pomocą autobusów i tramwajów. Znajduje się tutaj 15 przystanków: Brynów Centrum Przesiadkowe, Brynów Drozdów, Brynów Dworska, Brynów Dziewięciu z Wujka, Brynów Gawronów, Brynów Gawronów I, Brynów Gawronów II, Brynów Kopalnia Wujek, Brynów Kościuszki, Brynów Orkana, Brynów Różyckiego [nż], Brynów Rzepakowa [nż], Brynów Słowików, Brynów W. Pola i Brynów Zgrzebnioka. Autobusowo-tramwajowy przystanek Brynów Centrum Przesiadkowe znajduje się w miejscu dawnego przystanku Katowice Brynów Pętla, na którym powstało Centrum Przesiadkowe Brynów^[93], oddane do użytku w połowie grudnia 2020 roku^[43]. W lipcu 2021 roku zatrzymywało się na nim 16 linii autobusowych i 5 linii tramwajowych. W dni robocze kursowało wówczas średnio 16 par połączeń tramwajowych na dobę. Linie autobusowe i tramwajowe łączą Brynów z innymi dzielnicami Katowic i miastami Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii^[94].

Sieć tramwajowa do Brynowa powstała w latach powojennych. Dnia 18 września 1947 roku oddano do użytku z parku Kościuszki w kierunku Brynowa o długości 2,1 km, a na odcinku końcowym w 1969 roku wybudowano pętlę tramwajową^[95]. Linia ta stanowi kontynuację trasy tramwajowej z centrum Katowic do parku T. Kościuszki, oddanej do użytku 14 czerwca 1912 roku^[96].

Pierwsza szkoła w Brynowie, wzniesiona przez miejscowych chłopów^[31], powstała w rejonie dzisiejszej ulicy Dworskiej 3 w 1865 roku jako szkoła ludowa dla brynowskich dzieci. Jako że obiekt był zbyt mały, w latach 1912–1914 roku obiekt rozbudowano^[97]. W 1914 roku funkcjonowała ona jako czterooddziałowa szkoła wiejska, która w 1922 roku została przekształcona w Polską Szkołę Powszechną^[98]. W 1870 roku powstała pierwsza szkoła w Katowickiej Hałdzie, funkcjonująca jako Niemiecka Szkoła Katolicka, która w 1921 roku stała się szkołą polską^[99]. W 1911 roku na terenie Brynowa otwarto szkołę gospodarstwa domowego^[100]. W 1926 roku szkołę w Katowickiej Hałdzie przemianowano na Katolicką Szkołę Powszechna im. ks. Józefa Poniatowskiego^[99], a w latach 1928–1929 na Szkołę Powszechną nr 5 im. ks. J. Poniatowskiego. Budynek szkoły znajdował się przy dzisiejszej ulicy Mikołowskiej, którym to w 1937 roku odsłonięto tablicę poświęcona poległym powstańców śląskim pochodzącym z Brynowa^[27]. Według danych z 1938 roku, w Brynowie działała jedna ochronka w szkole im. Tadeusza Kościuszki przy ulicy Dworskiej, do której uczęszczało wówczas 20 dzieci^[101].

W czasach Polski Ludowej, w latach 50. XX wieku powstało Miejskie Przedszkole Nr 51, początkowo jako przedszkole dwuoddziałowe^[102]. W 1950 roku obecną Szkołę Podstawową nr 11 przeniesiono do nowego budynku przy obecnej ulicy Nasypowej 16^[98], zaś budynek starej szkoły, pełniący w późniejszym czasie inne funkcje, został około 2003 roku wyburzony^[97]. Kamień węgielny pod budowę szkoły na osiedlu Ptasim położono wiosną 1960 roku, a otwarcie Szkoły Podstawowej nr 65 nastąpiło 1 września 1964 roku^[103]. W dniu 1 października 1966 roku uczniowie z obecnej Szkoły Podstawowej nr 5 w Katowickiej Hałdzie przenieśli się do nowego budynku przy ulicy J. Gallusa 5, wybudowanego dzięki górnikom kopalni „Wujek” z okazji uroczystości Tysiąclecia Państwa Polskiego^[99], zaś dotychczasowy budynek szkoły został rozebrany^[27]. W 1972 roku powstał przy obecnej ulicy Mikołowskiej 131 gmach Technikum Górniczego na 800 uczniów. W 1971 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki połączyło kilka szkół w Zespół Szkół Zawodowych MGiE. Uczyło się w niej wówczas 1,5 tys. uczniów. W 1998 roku zmieniono nazwę szkoły i profile kształcenia – powstał wówczas Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 2^[104]. W 1975 roku przy ulicy Brynowskiej 82 zostało założone Miejskie Przedszkole nr 1, któremu 29 stycznia 1996 roku nadano imię Hansa Christiana Andersena^[105]. W 1987 roku Siostry Szkolne de Notre Dame powołały Przedszkole Niepubliczne „Tęcza”, znajdujące się przy ulicy Warzywnej 26a^[106]. W Brynowie powstało też pierwsze na Górnym Śląsku prywatne przedszkole – powołano je w 1992 roku jako Prywatne Przedszkole nr 1 w Katowicach^[107]. Dnia 1 września 2005 roku powołano Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych nr 6^[108].

Po 1989 roku na terenie Brynowa powstały również dwie prywatne uczelnie wyższe. Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych została powołana w 1994 roku i w ciągu 5 lat działalność wykształciła ponad 20 tys. osób^[109]. W 2017 roku szkoła ta została postawiona w stan likwidacji^[110]. Swoją siedzibę miała przy ulicy J. Gallusa 12^[111]. Drugą uczelnią jest Akademia Śląska, założona jako Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach przez Arkadiusza Hołdę. Początki sięgają 15 grudnia 2003 roku, kiedy to wpisano uczelnię do rejestru niepaństwowych uczelni zawodowych pod numerem 143. Ma ona charakter uczelni techniczno-artystyczno-medycznej. Siedziba placówki mieści się przy ulicy Rolnej 43, a jej rektorem w roku akademickim 2020/21 był prof. Andrzej Grzybowski^[112].

Na terenie Brynowa są obecnie zlokalizowane placówki oświatowe różnego szczebla, zarówno o charakterze publicznym, jak i niepubliczne^[113]. Nie licząc żłobków, znajdują się tu następujące placówki oświatowe (stan na lipiec 2021 roku):

• Przedszkola:
  1. Miejskie Przedszkole Nr 1 im. Hansa Christiana Andersena (ul. Brynowska 82)^[105];
  2. Miejskie Przedszkole nr 12 (ul. Ligocka 3)^[114];
  3. Miejskie Przedszkole Nr 51 (ul. Rolna 41)^[102];
  4. Miejskie Przedszkole nr 92 im. Wandy Chotomskiej (ul. Kormoranów 22)^[115];
  5. Prywatne Przedszkole Nr 1 w Katowicach (ul. Ligocka 5a)^[107];
  6. Anglojęzyczne Przedszkole Montessori Oxford Pre School (ul. Przepiórek 9)^[116];
  7. Katolickie przedszkole "Tęcza" Sióstr de Notre Dame (ul. Warzywna 26a)^[106];
• Szkoły podstawowe:
  1. Szkoła Podstawowa nr 5 im. Dziewięciu Górników z Wujka w Zespole Szkolno- Przedszkolnym nr 7 (ul. J. Gallusa 5)^[117];
  2. Szkoła Podstawowa nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi im. Tadeusza Kościuszki (ul. Nasypowa 16)^[118];
  3. Szkoła Podstawowa nr 65 im. Gustawa Morcinka (ul. Kukułek 2a)^[119];
  4. Niepubliczna Katolicka Szkoła Podstawowa im. Św. Rodziny (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24)^[120];
• Szkoły ponadpodstawowe:
  1. Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących Nr 2: Technikum Nr 4 im. Powstańców Śląskich, XVI Liceum Ogólnokształcące im. Dziewięciu Górników z Wujka i Szkoła Policealna nr 6 (ul. Mikołowska 131)^[121];
  2. Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych nr 6: Branżowa Szkoła I stopnia nr 16 im. Janusza Korczaka Specjalna i Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy (ul. Rolna 22)^[122];
• Szkoły wyższe:
  1. Akademia Śląska (ul. Rolna 43)^[123].

Kultura na terenie Brynowa zaczęła się intensywnie rozwijać po zakończeniu I wojny światowej. W 1919 roku powołano chór im. Tadeusza Kościuszki, który funkcjonował do 1953 roku^[124]. W 1927 roku na terenie Brynowa, przy obecnej ulicy Brynowskiej 27 powstała stacja radiofoniczna Rozgłośni Śląskiej Polskiego Radia, wówczas najsilniejsza w Polsce. Budynek ten zaprojektował Tadeusz Łobos^[125]. W okresie międzywojennym działała w Brynowie filia biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych, która w 1935 roku gromadziła 3 848 tomów, a korzystały z niej wówczas 622 osoby^[126].

Z inicjatywy kopalni „Wujek” w 1946 roku przy ulicy W. Pola powstała pierwsza świetlica zakładowa, w której działał teatr ludowy, balet dziecięcy i zespół mandolinistów. W latach 50. XX wieku przy ulicy J. Gallusa powstał Zakładowy Dom Kultury, a dawną świetlicę przekształcono w kino „Młodość”. Dom kultury przy ul. J. Gallusa został potem wyburzony, a nowy wybudowano przy ul. W. Pola w 1977 roku. W domu tym znajdowała się sala widowiskowa, a także działały kluby o różnorodnej tematyce, grupy muzyczne oraz biblioteka zakładowa^[127].

Na terenie Brynowa według stanu z 2023 roku nie działa żaden dom kultury. Działa natomiast Filia nr 8 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach, położona przy ulicy Brynowskiej 53a^[128]. Przy kopalni „Wujek” od 16 grudnia 2011 roku funkcjonuje Śląskie Centrum Wolności i Solidarności. Swoją siedzibę ma w budynku dawnego kopalnianego magazynu odzieżowego. W nim działa Izba Pamięci Kopalni „Wujek”, w ramach której funkcjonuje wystawa stała poświęcona pacyfikacji kopalni z 16 grudnia 1981 roku^[129]. Przy Szkole Podstawowej nr 11 funkcjonuje również Harcerskie Muzeum Etnograficzne, powstałe w latach 60. XX w. Jest ono prowadzone przez IV Szczep im. Obrońców Katowic^[130].

Pierwotnie rzymskokatoliccy mieszkańcy Brynowa przynależeli do najstarszej parafii na terenie Katowic – św. Szczepana w Bogucicach^[131]. W 1860 roku w rejonie dzisiejszego placu Wolności powstał tymczasowy kościół katolicki na terenie bogucickiej parafii, do którego uczęszczali również wierni z Brynowa i Katowickiej Hałdy^[132]. Z katowickiej parafii Mariackiej wydzielono nową parafią śś. Apostołów Piotra i Pawła^[133]. Z niej, a także z panewnickiej parafii św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny powołano łącznie cztery wspólnoty rzymskokatolickie. Jako pierwszą powołano parafię Najświętszych Imion Jezusa i Maryi – kurację ustanowiono 15 grudnia 1951 roku. Jako druga powołano parafię św. Michała Archanioła – 21 grudnia 1981 roku. Posiada ona dwie świątynie: drewniany kościół św. Michała Archanioła w parku Kościuszki, powstały prawdopodobnie w 1510 roku w Syryni oraz kościół Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności na terenie osiedla A. Zgrzebnioka, konsekrowany 25 września 2001 roku. Przy ulicy Z. Kossak-Szczuckiej, 17 października 1982 roku powołano parafię Św. Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego^[133].

Powstanie czwartej brynowskiej parafii wiąże się z tragicznymi wydarzeniami na terenie kopalni „Wujek”, do których doszło w trakcie stanu wojennego 16 grudnia 1981 roku. Po tych wydarzeniach wzniesiono drewniany krzyż, który stał się zaczątkiem nowej parafii. Biskup katowicki, ks. Herbert Bednorz wystąpił z inicjatywą powstania kościoła-pomnika tragicznie zmarłych górników. Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego został poświęcony w 1991 roku^[134]. Parafię zaś ustanowiono 1 maja 1983 roku^[133].

Na obszarze Brynowa w 2012 roku istniały dwa domy zakonne. Pierwszy w dniu 10 stycznia 1977 roku przy parafii Najświętszych Imion Jezusa i Maryi, na terenie którym, przy ulicy Warzywnej 26a osiedliło się wówczas pięć sióstr ze zgromadzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame. Działy one już od lat 50. XX wieku na terenie dzielnicy. W 1987 roku obok klasztoru otwarto pierwsze niepubliczne przedszkole w Katowicach w czasach Polski Ludowej, prowadzone przez siostry (obecnie pod nazwą „Tęcza”). Drugi dom zakonny powstał przy ulicy Parkowej – był to klasztor sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus^[135].

Obecnie na terenie Brynowa działają następujące wspólnoty rzymskokatolickie:

• Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego (ul. Piękna 8)^[136],
• Parafia Najświętszych Imion Jezusa i Maryi (ul. J. Przyklinga 12)^[137]
• Parafia Świętej Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24)^[138],
• Parafia św. Michała Archanioła (ul. Gawronów 20)^[139].

Sport na terenie Brynowa zaczął się rozwijać po zakończeniu I wojny światowej, wraz z rozwojem polskiego ruchu niepodległościowego. W 1919 roku zostało założone Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Katowice-Brynów. Z Towarzystwa oraz wśród pracowników kopalni „Wujek” wywodzili się założyciele powołanego 27 listopada 1925 roku Klubu Sportowego „Rozwój”. Pierwszą rozwijaną sekcją była piłka nożna. W 1926 roku piłkarze Rozwoju uczestniczyli w rozgrywkach o Puchar Zakładów Hohenlohe. W dniu 26 stycznia 1927 roku Rozwój zgłosił swój akces do Okręgowego Związku Bokserskiego^[140]. W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie Brynowa działały następujące zespoły piłkarskie: Badura Brynów (lata 1918–1939), Kołłontay Brynów (1938 rok), Oddział Młodzieży Powstańczej Brynów (1934 rok), Rozwój Katowice (lata 1924–1939) i Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Brynów^[141], a z bokserskich Rozwój Brynów, działający w latach 1929–1936^[142].

Pierwszy obiekt sportowy Rozwoju znajdował się na terenie dzisiejszego kąpieliska „Bugla” w Załężu. Od lat 30. XX wieku do 1969 roku Rozwój miał swój obiekt przy ulicy Mikołowskiej. W 1974 roku oddano do użytku boisko przy dzisiejszej ulicy Zgody. W wyniku restrukturyzacji Spółki Restrukturyzacji Kopalń Rozwój opuścił stadion przy ulicy Zgody i przeniósł się na ulicę A. Asnyka 27^[140][143]. Klub Sportowy Rozwój Kopalni Wujek w Katowicach w sezonie 2020/2021 roku rozgrywał swoje mecze w IV lidze piłkarskiej, zaś do sukcesów klubu należy awans i gra w I lidze w sezonie 2015/16 i udział w 1/8 Pucharu Polski w sezonie 2018/19^[144].

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Brynów, założone w 1919 roku, prowadziło działalność sportową w sekcji gimnastycznej i lekkoatletycznej. W całej swojej działalności zdobył dwa medale mistrzostw świata w 1938 roku i sześć medali mistrzostw Polski w latach 1936–1938. Do jednych z najbardziej zasłużonych sportowców brynowskiego „Sokoła” należała Marta Majowska, a spośród działaczy m.in. Jan Kluzik. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Brynowie zostało wykreślone 7 lutego 1950 roku^[145]. W dniu 8 kwietnia 1934 roku została założona organizacja młodzieżowa Oddział Młodzieży Powstańczej Brynów, która w 1934 roku skupiała 44 członków. Prowadziła ona sekcję lekkoatletyczną i tenisa stołowego^[146].

Brynów jest dzielnicą Katowic ze sporym udziałem terenów zielonych. Głównym obszarem zieleni jest park imienia Tadeusza Kościuszki, a ponadto sąsiaduje z Katowickim Parkiem Leśnym. Przez Brynów przebiegają szlaki turystyczne i rowerowe, także znajdują się tu obiekty sportowo-rekreacyjne. Wiosną 2020 roku został oddany do użytku Basen Brynów^[147], znajdujący się przy ulicy T. Kościuszki 104. Obiekt posiada basen sportowy o wymiarach 25x16 m i głębokości 120–180 cm. Na basenie jest sześć torów pływackich, a na widowni znajduje się 115 miejsc^[148]. Ponadto w kompleksie znajduje się: basen rekreacyjny, sala gimnastyczna, studio EMS, sauny fińskie i turecka, beczka schładzająca, prysznic wrażeń oraz wytwornica lodu^[149]. Przy ulicy Nasypowej 65 położony jest ORW Rolna, na który składa się m.in.: otwarty basen rekreacyjny, siłownia, bar, wypożyczalnia sprzętu sportowego, szatnie i sanitariaty. Obiekt ten jest zarządzany przez katowicki MOSiR^[150]. Bazę obiektów sportowo-rekreacyjnych uzupełniają siłownie i szkoły jogi^[147].

W Brynowie znajdował się w przeszłości tor wyścigów konnych. Powstał on na terenie dawnego brynowskiego folwarku przy ulicy T. Kościuszki. Otwarto go dnia 7 sierpnia 1932 roku z inicjatywy Wielkopolskiego Towarzystwa Wyścigów Konnych. Od 1934 roku był współorganizatorem wydarzeń Śląskiego Klubu Jazdy Konnej. Po raz ostatni w publikacjach był on wzmiankowany w 1945 roku^[145].

Przez Brynów przebiegają następujące szlaki:

• Szlak Bohaterów Wieży Spadochronowej – z Panewnik przez park Kościuszki w kierunku Śródmieścia Katowic^[151];
• Szlak Parkowy – z parku Kościuszki do Katowickiego Parku Leśnego^[151];
• Katowicki Szlak Spacerowy – ze Śródmieścia, a na terenie Brynowa po południowej stronie, równolegle do torów kolejowych i dalej w kierunku Murcek^[151];
• nr 2 – z parku T. Kościuszki w kierunku Panewnik i Zadola do Stargańca^[152].

Zobacz hasło Brynów w Wikisłowniku

• JerzyJ. Abramski JerzyJ., Ulice Katowic, Zawiercie: Graf–Mar, 2000, ISBN 83-913341-0-4 .
• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012a, ISBN 978-83-87727-24-6 .
• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012b, ISBN 978-83-87727-29-1 .
• MichałM. Bulsa MichałM., Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9  (pol.).
• MichałM. Bulsa MichałM., BarbaraB. Szmatloch BarbaraB., Katowice, których nie ma, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019, ISBN 978-83-7729-502-1 .
• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, ISBN 978-83-63780-23-4  (pol.).
• Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe z elementami opracowania ekofizjograficznego problemowego (problematyka ochrony dolin rzecznych oraz ograniczeń dla zagospodarowania terenu wynikających z wpływu działalności górniczej) dla potrzeb opracowania projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obszarów położonych w mieście Katowice, Katowice: WERONA, 2014  (pol.).
• Rocznik Statystyczny Katowic. Rok 1938, Katowice: Urząd Statystyczny Miasta Katowic, 1939  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .