Ekwatorius^[2] (Equatorius) – wymarły rodzaj ssaka naczelnego z nadrodziny człekokształtnych. Zamieszkiwał wschodnią Afrykę w miocenie. Prowadził częściowo naziemny tryb życia, o czym świadczy anatomia jego kończyn górnych.

Pierwsze znalezione szczątki ekwatoriusa zaliczono do rodzaju prokonsul. Później zrewidowano ten pogląd^[1].

Autorzy opisu Equatorius podjęli w swej pracy dyskusję na temat powstania kladu obejmującego człowieka i wielkie małpy^[1], czyli człekokształtne (Hominoidea)^[3]. Gdy opisano ekwatoriusa, czas rozejścia się linii człowieka i wielkich małp oceniano na kilkanaście milionów lat. U początków tego kladu znajduje się keniapitek, wedle różnych źródeł bazalny hominoid bądź grupa siostrzana rzeczonego kladu, wedle jeszcze innego poglądu takson zbyt pierwotny, by był bliskim krewnym Hominoidea^[1]. Keniapitek opisany został we wczesnych latach 60. XX wieku. Jego odkrywca, Leakey, w 1967 przypisał do tego rodzaju kolejne okazy, uznając również, że należą do tego samego rodzaju, co żuchwa opisana wcześniej jako Sivapithecus africanus. W efekcie przeniósł ten gatunek do rodzaju keniapitek^[4], uznawanego w tamtych czasach za jednego z pierwszych człowiekowatych i przodka człowieka^[5]. Przynależności keniapiteka do hominidów i dziś się nie wyklucza^[6], jednak raczej uznaje się go za bliskiego krewnego człowiekowatych, być może bliżej związanego z nimi, niż z niektórymi bardziej pierwotnymi gryfopitecidami^[7].

Wobec powyższego, nim opisano ekwatoriusa, wymieniano dwa gatunki keniapiteka^[1]:

• K. wickeri
• K. africanus

Zespół badaczy pod kierunkiem Warda stwierdził jednak znaczące różnice pomiędzy tymi gatunkami, na podstawie czego wnioskował, że nie należą one do tego samego rodzaju. W rezultacie stworzyli oni nową nawę rodzajową Equatorius. W wyborze nazwy kierowali się bliskością równika w stosunku do miejsc, gdzie znaleziono szczątki zwierzęcia^[1].

Ward ze współpracownikami zaliczył nowy rodzaj do rzędu naczelnych (Primates), w jego obrębie do podrzędu Anthropoidea i nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea)^[1].

Ekwatorius zaliczał się do grupy zwanej nieformalnie gryfopitekami. Pochodził od wcześniejszych ich przedstawicieli znanych z dzisiejszej Turcji^[4]. Do jego bliskich krewnych należą być może heliopitek i afropitek. Jednakże afropitek powstał w radiacji bazalnych szerokonosych. Jeśli więc rzeczywiście ekwatorius jest już człekokształtnym, wyklucza to jego bliskie pokrewieństwo z afropitekiem^[8].

Mieszanka cech związanych z życiem naziemnym i nadrzewnym z brakiem specjalizacji w żadnym z tych kierunków, czyni go, jak to określa David Begun, zgeneralizowaną małpą człekokształtną. Zwierzę o takich właśnie cechach mogło dać początek linii prowadzącej do wyewoluowania współczesnych wielkich małp i człowieka^[9]. W każdym razie badania ekwatoriusa przyczyniły się do zrozumienia, że różnorodność mioceńskich człekokształtnych była większa, niż wcześniej oceniano^[8].

Ekwatorius budową przypominał wcześniejsze gryfopiteki z Azji Mniejszej^[4]. Masę ciała szacuje się średnio na 27 kg^[1], 17,3-36,3 kg. Zespół Patela sytuuje go więc pod względem rozmiaru w zakresie od górnego osiąganego przez dzisiejsze koczkodanowce (pawian, mandryl) do dolnego człekokształtnych (szympans karłowaty)^[10].

Zwierzę to miało potężną szczękę i żuchwę^[4], podobnie jak nacholapitek^[11]. U okazu z Kipsaramon trzon mierzy 37,6 na 30,2 mm^[8].

Zęby ekwatoriusa przypominały zęby gryfopiteka. Na podstawie samych zębów nie można odróżnić tych dwóch rodzajów naczelnych. Miały grube szkliwo^[12]. Przyśrodkowy siekacz szczęki cechuje się szeroką koroną, na powierzchni zębowej widnieje wydatny guzek. Kolejny siekacz charakteryzuje się asymetrią korony. Ma on też obręcz. Dolny kieł ma niską koronę^[1]. Budowa kłów odgrywa istotną rolę w systematyce mioceńskich człekokształtnych i odmienności pomiędzy kłami ekwatoriusa i keniapiteka, u którego miały wysoką koronę, należały do argumentów za rozdzieleniem ich jako odrębnych rodzajów^[13]. Zęby policzkowe nie mają prawie obręczy, ich redukcja odróżnia ekwatoriusa od grifopiteka^[1].

Kręgosłup był długi i giętki^[1]. Kręgi skrywają eliptyczny lub trójkątny kanał kręgowy. Wyposażone są w mierzące niecałe 2 cm smukłe wyrostki kolczyste, a także w wyrostki stawowe górne o powierzchniach stawowych ułożonych strzałkowo i wyrostki stawowe dolne, lepiej zbudowane od górnych. Prymitywnej budowy^[8] mostek współtworzą szerokie i płaskie segmenty^[1], podobne do prokonsulowych^[8]. Żebra mają sercowatego kształtu trzony^[1]. Potężne pierwsze żebro różni ekwatoriusa od dzisiejszych pawianów, kąt żebra zaś również od prokonsula. Kształt klatki piersiowej jest niezaawansowany ewolucyjnie^[8].

Kończyny górne i dolne nie różnią się długością^[2]. Stosunek ich wielkości wskazuje na drzewa jako miejsce życia^[8]. Szkieletem kończyn ekwatorius przypomina ekembo^[5]. Obojczyk był dobrze zbudowany, wysoki^[8]. Skręcenie obojczyka jest nieznaczne. Łopatka^[1] jak u małp Starego Świata^[8], o brzegu pachowym dłuższym od kręgowego nosiła wyrostek barkowy wystający za panewkę stawu ramiennego^[1], świetnie rozwinięty. Podobnej wielkości jest wyrostek kruczy, wypukły z góry i wklęsły od dołu. Do jego grzebienia przyczepiało się niegdyś więzadło kruczo-obojczykowe. Powierzchnia podłopatkowa jest wydrążona na około 2 cm od szyjki mierzącej 21,7 mm u szkieletu z Kipsaramon. W pobliżu brzegu pachowego widniał grzebień, do którego za życia przyczepiał się mięsień obły mniejszy. Brzeg czaszkowy nie nosi wcięcia. Kość ramienna, długości 225 mm i średnicy 13,8 bocznie na 18,3 mm w płaszczyźnie strzałkowej u szkieletu z Kipsaramon^[8], miała z tyłu płaską, niezbyt wielką głowę i trzon w retrofleksji^[1], a więc konserwatywnej budowy, taki jak u nadrzewnych, czworonożnych człekokształtnych^[10]. Guzek większy miał zagłębienie dla przyczepu mięśnia podgrzebieniowego, wyglądał jak u naczelnych naziemnych^[8]. Kość tę zdobił dobrze rozwinięty grzebień naramienno-piersiowy^[1]. Konserwatywny^[10] grzebień nadkłykciowy jest dobrze wyrażony^[8]. Kończący kość nadkłykieć przyśrodkowy był mały i odchylony do tyłu^[1]. Występują dół promieniowy i dół kruczy. Cechują się one podobną, niezbyt imponującą głębokością. Bloczek nosi kil^[8]. Staw łokciowy nie jest zbyt mobilny^[2]. Ekwatorius nie potrafił wyprostować całkowicie kończyny górnej w stawie łokciowym^[9]. Niemożność ta spowodowana jest u wielu ssaków dużym wyrostkiem łokciowym, do którego przyczepia się mięsień trójgłowy ramienia. Taka budowa stanowi wyraz przystosowania się do szybkiego biegu^[14]. Podobnie i u ekwatoriusa wyrostek łokciowy rozciągał się w kierunku bliższym^[1]. Podobny stan charakteryzował prokonsula^[9], ekembo^[14] i wiele innych mioceńskich człekokształtnych, w przeciwieństwie do ich współczesnych potomków^[9], brachiatorów^[15]. Sama kość szacowana jest na jakieś 218 mm długości, 10,9 mm grubości w kierunku przednio-tylnym i 13,8 w bocznym. Wcięcie promieniowe lokowało się bocznie. Po boku leżał dół dla mięśnia ramiennego. Sąsiadował on z zagłębieniem dla przyczepu zginacza głębokiego palców, a dzielił je grzebień określany pod względem wielkości jako umiarkowany. Grzebień dla przyczepu mięśnia odwracacza był z kolei rozwinięty słabo^[8]. Kość kończył wyrostek rylcowaty, pokaźnej długości, łączący się z proksymalnymi kośćmi nadgarstka o wolnej kości środkowej^[1]. Kość promieniowa szkieletu z Kipsaramon mierzy 192 mm długości, średnica jej wynosi zaś 8,5 mm w płaszczyźnie strzałkowej, a 10,7 w czołowej. Głowa kości promieniowej opisywana jest jako zaokrąglona, trzon kości jest natomiast prosty, smukły^[8] – to również są cechy konserwatywne^[10]. U bliższego końca kości leży guzowatość mięśnia dwugłowego, z czego zespół Sherwooda wnioskuje o krótkim ramieniu dźwigni dla mięśnia dwugłowego. Zwraca on także uwagę na ograniczoną powierzchnię stawową dalszego końca kości. Kość łódeczkowata, większa i lepiej zbudowana, niż prokonsulowa, cechuje się wklęsło-wypukłą bliższą powierzchnią stawową i umiarkowanie wklęsłą dalszą, na grzbietowej jej powierzchni widnieje grzebień, który oddziela powierzchnie stawowe dla wspomnianej już kości środkowej i kości czworobocznej większej^[8]. Zwraca uwagę głębokość zagłębienia dla więzadła gruszkowato-haczykowatego na kości haczykowatej^[1]. Po stronie przyśrodkowej, proksymalnie i grzbietowo w stosunku do wspomnianego zagłębienia, leży powierzchnia stawowa dla kości trójgraniastej. Jest jeszcze jedno zagłębienie związane tym razem z więzadłem główkowato-haczykowatym. Kość grochowata ma silnie wklęsłą powierzchnię boczną. Kość czworoboczna większa, cienka w kierunku dłoniowo-grzbietowym, nosi od strony dłoniowej niewielki guzek^[8]. Dalej leżą kości śródręcza o szerokich od strony dłoniowej głowach^[1]. Powierzchnie stawowe przemieszczone są konserwatywnie grzbietowo^[10]. Trzony ich są smukłe, nieznacznie zakrzywione^[8] (mniej, niż u współczesnych człekokształtnych-brachiatorów^[10]). Na ich stronie grzbietowej znajdują się zagłębienia, którymi zażyciowo przebiegały więzadła śródręczno-paliczkowe podoczne. Jeszcze dalej znajdują się paliczki o smukłych, nieznacznie zakrzywionych trzonach^[1]. W przypadku paliczków proksymalnych trzony prawie nie są zakrzywione. Na powierzchni dłoniowej umiejscawia się szeroki kil^[8]. Długość paliczków stanowi istotną wskazówkę w ustalaniu trybu życia zwierzęcia. Paliczki proksymalne naczelnych żyjących na ziemi i poruszających się na czworakach, jak pawian, mandryl czy patas, są najkrótsze, gdyż przekłada się na nie niższy moment zginający. Z kolei nadrzewne formy, jak gibon czy mangaba, mają długie paliczki, ułatwiające chwytanie się gałęzi drzew. U ekwatoriusa paliczki były dłuższe, niż u form naziemnych, podobne do spotykanych u naczelnych pędzących mieszany tryb życia, jak makak czy kotawiec sawannowy, krótsze zaś od szympansich czy gibonich. Długie palce utrudniałyby mu czworonożny chód na palcach. Raczej poruszałby się on na dłoniach^[10].

Staw biodrowy ekwatoriusa podobny jest do homologicznego stawu u małp zwierzokształtnych. Anatomia mięśni wskazuje na poruszanie się po ziemi^[5]. Kość udową o względnie niedużej głowie cechował duży kąt między trzonem a szyją. Zwraca uwagę dobrze zbudowany, przywiedziony paluch^[1].

Do ważniejszych z kilku stanowisk^[4], gdzie znaleziono szczątki Equatorius, należą Maboko i Kipsaramon^[16]. Podobnie jak inne^[4], znajdują się one w dzisiejszej Kenii^[16]. Dokładniej Maboko to jedna z wysp na Jeziorze Wiktorii^[5]. Znaleziono tam Mabokopithecus i Nyanzapithecus z rodziny Oreopithecidae, Victoriapithecus zaliczanego do koczkodanowców, prymitywną małpę wąskonosą Simiolus i galagowatego Komba^[13]. Jednak to na pobliskim Kipsaramon znaleziono najbardziej kompletny ze szkieletów tego rodzaju^[5]. W Kipsaramon, na zachód od jeziora Baringo, na północy wzgórz Tugen, znajduje się formacja Muruyur^[1]. Znaleziono tam pozostałości ryb, żółwi^[8], prawdopodobnie pelomeduzowatych, a na pewno żółwiakowatych, krokodylowatych^[17], trąbowców^[8], w tym z deinoteriów prawdopodobnie Prodeinotherium hobleyi, z Amybeledontidae Protanancus macinnesi, z Choreolophoidontidae Choerolophodon kisumensis, nieprzystokopytnych w postaci niezidentyfikowanych bliżej nosorożcowatych, parzystokopytnych w postaci hipopotamowatego Kenyapotamus cf ternani, członka Sanitheriidae Diamantohyus africanus, świniowatego Nguruwe, żyrafowatego Palaeotragus primaevus, kanczylowatego Dorcatherium pigotti, gryzoni takich jak nieznane bliżej wiewiórkowate i postrzałkowate, jak też szczecińcowate, wiewiórolotkowatego Anomalurus parvus, Diamantomyidae Diamantomys luederitzi, Myophiomyidae Elmerimys woodi i niezidentyfikowany gatunek prawdopodobnie tego samego rodzaju, Cricetodontinidae Notocricetodon, mięczaków, jak ślimaki Pila ovata, Melanoides tuberculata, może też Bartoa nilotica i Pelycipoda Pleiodon, małżoraczków, roślin^[17].

Maboko porastał niegdyś las poprzecinany terenami otwartymi. Na wyspie tej znaleziono również pozostałości koczkodanowca Victoriapithecus^[5]. Z Kipsaramon dzieli taksony prócz Equatorius africanus jeszcze Nyanzapithecus, Victoriapithecus macinnesi, Prodeinotherium cf. hobleyi, Protanancus macinnesi, Choerolophodon kisumuensis, prawdopodobnie Paradiceros i Kenyapotamus, Diamantohyus africanus i Dorcatherium^[17].

Pozostałości zwierzęcia pochodzą sprzed 15 milionów lat, a więc ze środkowego miocenu^[16]. Znaleziska obejmują czaszkę, zęby, szkielet pozaczaszkowy^[16]. Do znalezisk należy pochodzący z Kipsaramon, z formacji Muruyur niekompletny szkielet^[8]. Holotypem ustalono niekompletną kość szczękową z zębami BMNH M 16649^[1].

Ekwatorius zamieszkiwał siedlisko leśne poprzecinane terenami otwartymi^[5]. Dowody fotosyntezy C4 na tych obszarach^[8] znalazł zespół Kingstona metodami izotopowymi^[18].

Postuluje się, że mógł spędzać na ziemi więcej czasu, niż inne, blisko spokrewnione z nim rodzaje^[5]. Większość mioceńskich człekokształtnych wiodła bowiem nadrzewne życie, poruszając się w koronach drzew na czterech łapach. Nie były zaś zdolne do typowych dla dzisiejszych wielkich małp brachiacji ani też chodu z podpieraniem się na knykciach. Żył tak prokonsul, nacholapitek, afropitek, nie odbiegając w tym względzie od swych oligoceńskich poprzedników w stylu egiptopiteka^[10]. Jednakże ekwatorius posiadał też przystosowania do czworonożnej lokomocji po ziemi^[8]. Być może chodził na knykciach, jak to czynią dzisiejsze wielkie małpy, aczkolwiek nie ma co do tego pewności^[9] i pogląd ten pozostaje przedmiotem debaty. Długie palce utrudniały mu czworonożny chód z uwagi na znaczny moment zginający. Zwierzę opierało się raczej na dłoniach, inaczej niż czynią to dzisiejsze duże małpy zwierzokształtne^[10]. Z drugiej strony ekwatorius świetnie wspinał się na drzewa^[9]. Jego dłonie przypominają spotykane u niektórych mandryli, co wskazuje na przystosowanie do wspinaczki, jednak nie do brachiacji^[10]. Wydaje się, że prowadził mieszany, częściowo naziemny tryb życia, jak współczesne kotawce czy niektóre makaki. Być może to wtedy pierwszy raz człekokształtne odstąpiły od nadrzewnego w stronę naziemnego trybu życia. Z kolei budowa paliczków ekwatoriusa wzmacnia hipotezę o brachiacyjnym przodku człowieka. Szympansy czy goryle chodzą po ziemi na knykciach, a ich paliczki są długie, dłuższe niż u ekwatoriusa, widać w ich zupełnie innej od obserwowanej u ekwatoriusa budowie przystosowanie do brachiacji. Zatem był do niej prawdopodobnie zdolny ich ostatni wspólny przodek. Widać stąd też, że zejście w linii człowieka z drzew na ziemię nie było jedynym w trakcie ewolucji człekokształtnych^[10].

• David R Begun: Prawdziwa Planeta Małp. Nowa historia Człowieka. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2017. ISBN 978-83-8123-000-1.