Fonetyka (dawniej głosownia[1]) – jeden z działów lingwistyki, zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami)[2] od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy – fonetyka artykulacyjna), ich cech fizycznych (dokładniej: akustycznych – fonetyka akustyczna), ich odbierania (fonetyka audytywna)[3]. Fonetyka jako dziedzina badań jest starsza od fonologii, która opiera się w swojej praktyce na wiedzy z zakresu fonetyki[4][5]. Mówi się często, że fonetyka koncentruje się na stronie materialnej aktów mowy, fonologia zaś na funkcji językowej fonicznych jednostek języka[6]. Nie istnieje jednak ostra granica między tymi dyscyplinami badawczymi[6], ponieważ fonologia musi być oparta na fonetyce, zaś analiza fonologiczna jest warunkiem uprawiania fonetyki[5]. Granice pomiędzy fonetyką a fonologią dobrze ilustruje następujący przykład: w języku polskim istnieje spółgłoska nosowa dziąsłowa (np. w wyrazie nos [n̪ɔs̪]) oraz spółgłoska nosowa miękkopodniebienna (np. w wyrazie bank ['bãŋk]). Obie głoski różnią się miejscem artykulacji w takim samym stopniu jak głoski [t] i [k] (pierwsza jest dziąsłowa, druga tylnojęzykowa). O ile jednak w tym drugim wypadku opisywana różnica w artykulacji służy do odróżniania form (np. kot : kok), o tyle w wypadku spółgłosek nosowych ta sama różnica miejsca artykulacji roli tej nie spełnia (np. nie ma słowa *['bãnk] obok ['bãŋk]). Na gruncie fonetyki opisuje się różnice w artykulacji obu spółgłosek nosowych bez wnikania w ich funkcje w języku, zaś na gruncie fonologii oba dźwięki uznaje się za uwarunkowane kontekstem warianty tego samego fonemu /n/. Co więcej, z punktu widzenia fonologii języka angielskiego ta sama różnica służy do odróżniania form (np. thin [θɪn] „cienki”: thing [θɪŋ] „rzecz”), czyli jest fonologicznie relewantna.
Ponadto fonetykę odróżnia od fonologii metodologia. Fonetyka jest nauką par excellence eksperymentalną, metody fonologii nie różnią się zasadniczo od metod stosowanych w pozostałych działach gramatyki.
Inne cechy foniczne (tj. związane z głosem), takie jak akcent, intonacja, iloczas (cechy prozodyczne), również są rozpatrywane z punktu widzenia równocześnie fonetyki i fonologii: fonetykę interesują ich cechy artykulacyjne i akustyczne, fonologię – ich rola w systemie językowym.
Fonetykę można również zróżnicować ze względu na liczbę języków, które bada – fonetyka opisowa bada jeden język, a fonetyka porównawcza dotyczy dwóch lub więcej języków.
Fonetykę można pojmować synchronicznie i diachronicznie[7]. To kolejny podział fonetyki; kryterium wydzielenia tych dwóch działów jest już nie przedmiot badań, lecz niejako stosunek: przedmiot badań a czas. Fonetykę synchroniczną (inaczej opisową, choć termin „fonetyka opisowa” może też oznaczać „fonetyka opisująca tylko jeden język”, w opozycji do tzw. fonetyki porównawczej) interesuje stan fonetycznej strony języka w danym momencie czasowym. „Moment czasowy” oznacza tu pewien okres na tyle długi, by można w nim przeprowadzić odpowiednie badania, zebrać materiał badawczy, a jednocześnie na tyle krótki, żeby można było mówić o względnie niezmiennej fonetyce danej społeczności. Można więc przyjąć, że jest to okres kilkunastu lat, okres życia jednego pokolenia.
Fonetykę synchroniczną interesuje stan języka w wyodrębnionym okresie jego rozwoju[7]. Fonetykę diachroniczną interesuje zmiana, ewolucja fonetycznej strony języka[7]. Aby ustalić ewentualne zmiany fonetyczne, trzeba porównać ze sobą przynajmniej dwa stany systemu językowego, stany języka w dwóch momentach historycznych: wcześniejszym i późniejszym, a więc skorzystać z ustaleń fonetyki synchronicznej tych okresów.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 157, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- ↑ Janusz Strutyński, Gramatyka polska: wprowadzenie, fonetyka, fonologia, morfologia, składnia, Wydawnictwo Tomasz Strutyński, 1998, s. 27, ISBN 978-83-903880-9-0.
- ↑ Patricia Ashby: Understanding Phonetics. Hodder Education, 2011, s. 8–10. ISBN 978-0-340-92827-1. (ang.).
- ↑ Juraj Dolník, Všeobecná jazykoveda: opis a vysvetľovanie jazyka, Bratysława: VEDA, 2009, s. 31–32, ISBN 978-80-224-1078-6, OCLC 648094975 (słow.).
- ↑ a b David Odden: Introducing phonology. Cambridge: Cambridge University Press, 2013. ISBN 978-1-139-38172-7. (ang.).
- ↑ a b Bożena Wierzchowska, Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 7, ISBN 83-04-00116-0, OCLC 7839166.
- ↑ a b c Jan Petr, Mluvnice češtiny: Fonetika, fonologie, morfonologie a morfemika, tvoření slov, Academia, 1986, s. 12 (cz.).
