Zobacz też: Jastrzębia.

Jastrzębia

wieś
Szkoła w Jastrzębi
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	radomski
Gmina	Jastrzębia
Wysokość	149[2] m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	989[3][4]
Strefa numeracyjna	48
Kod pocztowy	26-631[5]
Tablice rejestracyjne	WRA
SIMC	0624249[6]
Położenie na mapie gminy Jastrzębia Jastrzębia
Położenie na mapie Polski Jastrzębia
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Jastrzębia
Położenie na mapie powiatu radomskiego Jastrzębia
51°29′49″N 21°14′21″E/51,496944 21,239167[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Jastrzębia – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie radomskim, w gminie Jastrzębia^[6][7].

Wieś jest siedzibą gminy Jastrzębia i rzymskokatolickiej parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny^[8].

Jastrzębia jest położona na Równinie Kozienickiej w pobliżu Równiny Radomskiej. Leży w bezpośrednim sąsiedztwie Puszczy Kozienickiej i utworzonego na jej terenie Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Niegdyś leżała nad Radomką, lecz obecnie zabudowania wsi są odsunięte od rzeki o około 1-2 kilometry na południowy wschód. W południowej części wsi na granicy z Wojciechowem płynie rzeczka Jastrzębianka, dopływ Radomki^[2][9][10]. Wzmiankowano też mniejsze cieki wodne^[11].

Wieś rozciąga się wzdłuż drogi wiodącej z Jedlni do Bartodziejów. Zabudowania wzdłuż drogi z Lesiowa do Mąkos Starych są mniej liczne. Większość budynków w Jastrzębi powstała po 1945^[12][13].

Przed II wojną światową wieś poza swą główną częścią obejmowała także: Jastrzębską Dąbrowę^[14] (na północny wschód od centrum, w kierunku na Mąkosy)^[10], Jastrzębskie Komorniki^[14] (na północny wschód i równolegle do obecnie istniejącej drogi łączącej Jastrzębię z Bartodziejami)^[10], Jastrzębskie Poręby (na osi Jastrzębskich Komorników, ale nad samą Radomką)^[10] oraz Jastrzębskie Łąki (nad Radomką, lecz dalej z jej biegiem od Jastrzębskich Poręb)^[10]. Zasadnicza część wsi, jak i pozostała reszta dzieliła się na mniejsze fragmenty o odmiennych, zwyczajowych nazwach o różnym, nie zawsze ustalonym, pochodzeniu^[15].

Obecnie Dąbrowa Jastrzębska jest samodzielną wsią. Jastrzębskie Komorniki są jej częścią^[6]. 1 stycznia 2003 roku częścią wsi Jastrzębia stała się ówczesna osada Poręby Jastrzębskie^[16].

Badania archeologiczne z lat 1902–1903 prowadzone przez Mariana Wawrzenieckiego i Szczęsnego Jastrzębowskiego ujawniły ślady osadnictwa z czasów prehistorycznych^[17].

Pierwsza pisana wzmianka o Jastrzębi pochodzi z 1191, kiedy to Kazimierz II Sprawiedliwy przeznaczył dziesięciny z Jastrzębi i Mąkos na rzecz prałatur w kolegiacie sandomierskiej^[18]. Kolejna wzmianka pochodzi z XV wieku^[18]. W latach 1554 i 1564 opisano liczbę mieszkańców, ich zajęcia i uiszczane daniny^[18]. Z 1559 pochodzi wzmianka o sporze granicznym z właścicielem Owadowa^[19]. Kolejne lustracje z lat 1602, 1615 i 1660 także opisują sytuację gospodarczą wsi, z tym, że ta ostatnia odnotowuje zniszczenia poczynione przez Szwedów^[20]. Po 1607 powstała karczma dworska^[21]. W 1701 rozpoczął się trwający do lat trzydziestych XIX wieku spór graniczny z Goryniem na tle zmiennego przebiegu granicznej Radomki^[22]. Danych dotyczących Jastrzębi w XVIII wieku dostarczają Inwentarze Ekonomji J.K. Mości Kozienickiej^[23]. W 1760 zbudowano nową karczmę^[21]. Około 1781 karczmę w Jastrzębi miał w arendzie Żyd^[21]. W latach 1784–1787 miał miejsce ponowny spór o granicę z Owadowem^[24].

W czasach I Rzeczypospolitej w powiecie radomskim, województwa sandomierskiego w Małopolsce. Była własnością panujących, należała do ekonomii kozienickiej^[25].

Począwszy od 1796, aż do 1857 toczył się odnowiony spór o granicę z właścicielem Owadowa^[26]. Wskutek III. rozbioru Polski Jastrzębia weszła w skład zaboru austriackiego. W latach 1795–1809 Cyrkuł radomski Nowej Galicji. Po wojnie polsko-austriackiej w 1809 została wcielona do Księstwa Warszawskiego. W latach 1810–1815 powiat radomski departamentu radomskiego.

Od początku lat 30. XIX wieku mieszkańcy Jastrzębi starali się o zniesienie pańszczyzny w naturze na rzecz czynszu płaconego w pieniądzu. Te starania przyniosły skutek i w 1833 zawarto umowę dzierżawy na sześć lat. Przedłużano ją aż do 1864 roku, w którym chłopi zostali uwłaszczeni^[27]. W 1839 mieszkańcy Jastrzębi rozpoczęli swoje starania o szkołę elementarną. Na efekt musieli czekać aż do 1867^[28]. W 1848 przeprowadzono scalenie gruntów^[29]. Po 1849 powstała nowa karczma, w odmiennym miejscu niż stara, którą zlikwidowano^[19]. W latach 1848, 1855 i 1873 wieś nawiedziła epidemia cholery^[30]. Podczas powstania styczniowego przez Jastrzębię przechodziły wojska rosyjskie i powstańcze^[31]. Ze wsi pochodził powstaniec Piotr Mróz, pochowany na cmentarzu w Jedlni^[32]. Na początku XX wieku zamknięto tutejszą karczmę^[19]. W czasie rewolucji 1905 roku mieszkańcy Jastrzębi zawłaszczyli w listopadzie 1905 pewną ilość drewna opałowego z lasów państwowych, chcąc w ten sposób okazać solidarność z PPS-em i niechęć wobec władz. Interwencja policji i wojska zmusiła ich do zapłacenia ceny drewna i grzywny. Inicjatorów akcji nie ujęto^[33].

Po likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu wskutek postanowień kongresu wiedeńskiego Królestwa Kongresowego Jastrzębia znalazła się na jego terenie. W latach 1816–1837 w województwie sandomierskim obwodzie radomskim. W latach 1837–1844 w guberni sandomierskiej w powiecie radomskim. W latach 1844–1916 w guberni radomskiej w powiecie radomskim.

W czasie I wojny światowej we wsi doszło do potyczki, w której zginął jeden żołnierz rosyjski, a dwóch żołnierzy austro-węgierskich zostało rannych. W 1914 wieś została splądrowana przez obie walczące strony. Około 20 mieszkańców wsi służyło w armiach zaborczych. Ośmiu z nich dostało się do niewoli niemieckiej po bitwie pod Tannenbergiem. Trzech jastrzębian, wcielonych do armii carskiej, zaginęło bez wieści^[33]. Od końca lipca 1915 pod okupacją austro-węgierską, której głównym organem administracyjnym było Generalne Gubernatorstwo Lubelskie. W latach 1916–1918 na terenie utworzonego przez Niemców i Austro-Węgry Królestwa Polskiego.

Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości 11. listopada 1918 roku, wieś znalazła się w jej granicach. W latach 1919–1939 w Gminie Kozłów powiatu radomskiego województwa kieleckiego. W 1921 liczyła 573 mieszkańców^[34]. W 1930 powstał pierwszy kościół w miejscowości, a także cmentarz.

Po przegranej przez Polskę kampanii wrześniowej Jastrzębia znalazła się w powiecie radomskim dystryktu radomskiego Generalnego Gubernatorstwa. Jastrzębia znajdowała się w III, to jest kieleckim, okręgu Batalionów Chłopskich i w Obwodzie Radom Okręgu Radom-Kielce Armii Krajowej.

W pobliżu Jastrzębi w latach 1940–1944 znajdował się niemiecki poligon artyleryjski Heeresgutsbezirk Truppenübungsplatz Mitte Radom^[35]. W 1944 niedaleko od Jastrzębi toczyły się walki o przyczółek warecko-magnuszewski. Dnia 14 stycznia 1945 zajęta przez wojska radzieckie^[36].

Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy przystąpili do odbudowy wsi. W 1957 odnowiono miejscowy kościół. Zbudowano budynki użyteczności publicznej, m.in. szkołę, siedzibę urzędu gminy i in, zaś latach 1982-1987 zbudowano nowy kościół^[37].

Po zakończeniu II wojny światowej na terenie odtworzonej Gminy Kozłów w województwie kieleckim, aż do jej zniesienia w 1954. W latach 1954–1959 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jastrzębia, po jej zniesieniu w gromadzie Wojciechów, od 1963 w znowu była siedzibą gromady Jastrzębia, którą zniesiono, a od 1969 r. w gromadzie Lesiów. Od 1973 w gminie Jastrzębia.

W województwie kieleckim do 1975, kiedy to powołano województwo radomskie. Od 1999 w powiecie radomskim województwa mazowieckiego.

• Kapliczka przydrożna św. Jana Nepomucena z 1892 według rejestru zabytków NID^[38] nr rej.: 539/A/94 z 8.03.1994 r.
• Drewniany dom nr 41 z 1873 według rejestru zabytków NID^[38] nr rej.: 309/A z 8.08.1985 r.
• Stary kościół rzymskokatolicki
• Nowy kościół rzymskokatolicki
• Cmentarz choleryczny z połowy XIX wieku położony na południowy wschód od wsi^[39].
• Cmentarz katolicki

Przez Jastrzębię przebiega żółty szlak rowerowy prowadzący z Lesiowa do Czarnolasu^[40].

Opis rozwoju demograficznego Jastrzębi napotyka na kilka utrudnień. Przede wszystkim najwcześniejsze wzmianki nie określają liczby ludności, a jedynie liczbę rodzin zamieszkałych we wsi. Z kolei dane z XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku są z różnych powodów niedokładne. Z tego powodu należy je traktować jedynie orientacyjnie.

Liczba mieszkańców Jastrzębi na przestrzeni lat:

• W 1554 – 21 rodzin^[18]
• W 1564 – 22 rodziny^[18]
• W 1602 – 23 rodziny^[18]
• W 1615 – 23 rodziny^[41]
• W 1660 – 8 rodzin^[41]
• W 1715 – 20 rodzin^[23]
• W 1718 – 14 rodzin^[23]
• W 1736 – 29 rodzin^[23]
• W 1784 – 45 rodzin^[23]
• W 1794 – 48 rodzin^[23]
• W 1827 – 336 osób w 53 domach^[42]
• W 1847 – 85 rodzin^[43]
• W 1871 – 643 osoby^[44]
• W 1880 – 685 osób w 113 domach^[42]
• W 1897 – 1066 osób^[45]
• W 1921 – 573 osoby^[46] lub 926 osób, a w tej liczbie 467 mężczyzn, 459 kobiet, 917 katolików, 9 prawosławnych, 923 Polaków, 3 Francuzów w 160 domach^[47]
• W 1928 – 1050 osób^[48]
• W 1930 – 828 osób^[49]
  • W grupach wiekowych z uwzględnieniem ludności czasowo przebywającej w Jastrzębi (pracownicy sezonowi, służba itp.):
    • 0-7 lat – 65 mężczyzn 65 kobiet – łącznie 130 osób
    • 7-14 lat – 62 mężczyzn 50 kobiet – łącznie 112 osób
    • 14-20 lat – 77 mężczyzn 60 kobiet – łącznie 137 osób
    • 20-30 lat – 54 mężczyzn 42 kobiety – łącznie 96 osób
    • 30-40 lat – 46 mężczyzn 60 kobiet – łącznie 106 osób
    • 40-50 lat – 56 mężczyzn 59 kobiet – łącznie 115 osób
    • 50-60 lat – 36 mężczyzn 23 kobiety – łącznie 59 osób
    • 60-70 lat – 30 mężczyzn 32 kobiety – łącznie 62 osoby
    • 70-80 lat – 7 mężczyzn 3 kobiety – łącznie 10 osób
    • 80-90 lat – 1 mężczyzna 0 kobiet – łącznie 1 osoba
  • W grupach wiekowych bez uwzględnienia ludności czasowo przebywającej w Jastrzębi:
    • 0-7 lat – 65 mężczyzn 65 kobiet – łącznie 130 osób
    • 7-14 lat – 61 mężczyzn 50 kobiet – łącznie 111 osób
    • 14-20 lat – 71 mężczyzn 58 kobiet – łącznie 129 osób
    • 20-30 lat – 53 mężczyzn 42 kobiety – łącznie 95 osób
    • 30-40 lat – 46 mężczyzn 59 kobiet – łącznie 105 osób
    • 40-50 lat – 56 mężczyzn 58 kobiet – łącznie 114 osób
    • 50-60 lat – 36 mężczyzn 23 kobiety – łącznie 59 osób
    • 60-70 lat – 30 mężczyzn 32 kobiety – łącznie 62 osoby
    • 70-80 lat – 7 mężczyzn 3 kobiety – łącznie 10 osób
    • 80-90 lat – 1 mężczyzna 0 kobiet – łącznie 1 osoba
• W 1931 – 848 osób^[48]
• W 1932 – 847 osób^[48]
• W 2006 1011 osób^[12]
  • W grupach wiekowych:
    • 0-3 lata – 31 osób
    • 4-12 lat – 127 osób
    • 13-18 lat – 139 osób
    • 19-24 lat – 139 osób
    • 25-35 lat – 163 osoby
    • 36-50 lat – 200 osób
    • 51-65 lat – 133 osoby
    • 66-100 lat – 79 osób

Jastrzębia jest lokalnym ośrodkiem handlowo-usługowym dla mieszkańców gminy. Ludność utrzymuje się z rolnictwa, hodowli i z handlu i usług. Część mieszkańców pracuje poza miejscem zamieszkania.

W dawniejszych czasach ludność trudniła się rolnictwem, hodowlą, bartnictwem, pszczelarstwem^[50] i pracą przy eksploatacji pobliskiego lasu^[51]. Niektórzy mieszkańcy wsi trudnili się drobnym rzemiosłem^[52]. Rozwój przestrzenny gruntów rolnych w Jastrzębi na przestrzeni lat przedstawia się następująco:

• koniec XV wieku – 7 łanów^[18]
• 1554 – 7 łanów, we wsi żyło 5 bartników^[18]
• 1564 – 7 łanów^[18]
• 1602 – 7 łanów^[18]
• 1615 – 7 łanów^[41]
• 1660 – 7 łanów z czego tylko 4 w uprawie^[41]
• 1842 – 1559 morg 262 pręty^[43]
• 1847 – 2043 morgi 212 prętów^[43] (po komasacji)
• 1880 – 2125 morg ziemi włościańskiej^[42]
• 1935 – 2166 morg 98 prętów, czyli 1212,86 ha^[14]

We wsi żyli obok kmieci także zagrodnicy i komornicy. Istniała zagroda przeznaczona dla kowala, choć bywały okresy, gdy nie była wykorzystywana ze względu na brak takiego rzemieślnika we wsi. O ile powierzchnia gospodarstw była przez długi czas stała, to sytuacja ekonomiczna każdego z nich zależała także od rodzaju gruntów, na których gospodarowano. Na kondycję gospodarstw duży wpływ miała też sytuacja demograficzna. Zmiany przyniosła komasacja gruntów^[53]. Na sposób gospodarowania poza rodzajem gruntów miał także wpływ postęp technologiczny, a więc i poziom wiedzy rolniczej^[54].

Przez Jastrzębię przebiegają jedynie drogi o klasie niższej niż droga wojewódzka. Przez wieś przebiegają dwie drogi powiatowe: 1715W z Radomia do Brzózy i 3516W łącząca Jastrzębię z Bartodziejami^[55]. Od 1885 w pobliżu wsi przebiega linia kolejowa łącząca Dęblin z Radomiem – przystanek Jedlnia Kościelna^[56]. Od 1934 w pobliżu wsi przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z Radomiem – stacja Bartodzieje i przystanek Lesiów^[57]. Miejscowość jest obsługiwana w zakresie komunikacji autobusowej przez przedsiębiorstwo PPKS Radom.

Szkołę w Jastrzębi założono w 1867 i była to trzynasta szkoła elementarna w ówczesnym powiecie radomskim^[58]. Obecnie we wsi funkcjonują następujące placówki edukacyjne^[59]:

• Samorządowe Przedszkole
• Publiczna Szkoła Podstawowa im. Kazimierza Mroza
• Publiczne Gimnazjum im. Biskupa Jana Chrapka

We wsi funkcjonuje Biblioteka Publiczna i ośrodek zdrowia^[12].

We wsi funkcjonuje klub sportowy Akcja Jastrzębia^[60] i koło gospodyń wiejskich^[12]. Znajduje się tu posterunek policji i działa jednostka OSP^[12]. Straż pożarna została powołana do życia w 1926, lecz w początkowych latach swego istnienia nie działała sprawnie. W 1929 drewnianą remizę przerobiono na pierwszy w historii wsi kościół i rozpoczęto budowę nowej, także drewnianej. Ta jednak, ze względu na zmianę umiejscowienia na bardziej uboczne, straciła rolę miejsca zebrań, którą pełniła pierwsza remiza. W latach trzydziestych XX w. straż działała już sprawniej i obok swej podstawowej roli była też zaangażowana w rozwój życia kulturalnego wsi^[61]. Powojenne losy remizy nie są znane, zapewne uległa zniszczeniu.

W XV wieku Jastrzębia należała do parafii w Radomiu. W 1712 r. znajdowała się w parafii Jedlnia, ale nie wiadomo od kiedy^[62]. Po długich staraniach, 25 marca 1930 nastąpiło poświęcenie miejscowego kościółka, który powstał po przerobieniu na cele sakralne remizy straży pożarnej. Niedługo potem, bo 7 września 1930 poświęcono miejscowy cmentarz^[63]. Obecnie kościół nie istnieje. Przetrwał wojnę i był remontowany w 1957. Został rozebrany w związku z budową nowego kościoła w latach 1982-1987^[37].

Obecnie Jastrzębia znajduje się w rzymskokatolickiej parafii pw. Zwiastowania NMP, w dekanacie jedlińskim. We wsi znajduje się kościół parafialny wzniesiony według projektu Bolesława Sobola, Tadeusza Derlatki i Wiktora Owczarka. Poświęcenia w 1987 dokonał Edward Materski^[37].

W XIX wieku i na początku XX wieku we wsi mieszkało niewielu Rosjan, bądź to jako karczmarze, bądź to leśniczy, którzy byli wyznawcami prawosławia. Podlegali parafii w Radomiu.

Żydzi nie osiedlali się w Jastrzębi. Tych niewielu, co do których istnieje przypuszczenie, że mogli mieszkać w Jastrzębi, to jest karczmarze^[21], należeli do radomskiej gminy.

• Jan Kapusta – działacz samorządowy, prezydent Sopotu w latach 1948-1949
• Kazimierz Mróz – nauczyciel i regionalista, autor monografii Jastrzębi
• Bolesław Machnio – poseł na Sejm

• Kazimierz Mróz, Jastrzębia. Wieś powiatu radomskiego, Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach Warszawa 1935 – dostępna poprzez radomską bibliotekę cyfrową – [6].
• Mapa WIG Białobrzegi Pas 42 Słup 32, Warszawa 1937.
• Mapa WIG Radom Pas 43 Słup 32, Warszawa 1937.
• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, Warszawa 1928, s. 225.
• Strategia rozwiązywania problemów gminy Jastrzębia na lata 2007-2009, Jastrzębia 2007, [7].
• Nasza wieś Bartodzieje nr 1/2009 (III) dostępna poprzez stronę wsi Bartodzieje [8].

• Jastrzębia (7), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 500 .